Di dân tự do vẫn nóng ở Tây Nguyên – 4 kỳ

Xã này đang đối diện với nguy cơ đói nghèo vì hàng trăm hộ dân thiếu đất ở và đất sản xuất.

Đến rồi lại đi

Vào giữa trưa, chúng tôi đến thôn 14, xã Cư K’Bang, một trong những “điểm nóng” di dân tự do của nhiều năm qua.

Chúng tôi gặp bà Thào Thị Nữ đang nhổ đậu phộng thuê trên mảnh nương giữa thôn. Bà cho biết người chồng Vàng Seo Lòng đang làm thuê trên rẫy xa, hai con trai 6 tuổi và 8 tuổi đang ở tạm trong nhà một người quen ở thôn 14.

Bà Nữ cho biết vừa từ thị trấn M’Đrắk, huyện M’Đrắk (tỉnh Đắk Lắk) đến đây khoảng nửa tháng trước, đang dự định lên khai báo với thôn trưởng.

Năm 2008, đôi vợ chồng người Mông này đã rời xã Thải Giàng Phố, huyện Bắc Hà (tỉnh Lào Cai) di cư vào thôn 14, xã Cư K’Bang lập nghiệp. Sau hai năm làm rẫy, nghe bên huyện Chư Prông của tỉnh Gia Lai đất màu mỡ hơn, họ bán đất ở Cư K’Bang rồi dắt nhau sang Chư Prông.

Hai năm sau, họ lại bán rẫy ở Chư Prông để chuyển sang Đắk R’Lấp mua rẫy. “Tình hình ruộng rẫy cũng không vừa ý lắm” – bà Nữ nói lý do vợ chồng bà chuyển về lại thôn 14 của xã Cư K’Bang này tiếp tục tìm cơ hội mưu sinh.

Cách chỗ làm của bà Nữ không xa là vợ chồng ông Giàng A Sự và bà Phùng Thị Sa cũng đang làm vườn thuê.

Vợ chồng người Mông này dắt díu bốn người con nữa đến xã Cư K’Bang hôm 23-6 và trú tạm ở nhà một người quen tại thôn 14.

Vốn ở bản Suối Cù, xã Kim Bôn, huyện Phú Yên (tỉnh Sơn La) năm 1994 họ rời quê vào huyện biên giới Quan Sơn của tỉnh Thanh Hóa lập nghiệp.

Sau 10 năm kinh tế không khá hơn, họ dời vào xã Cư K’Nia, huyện Cư Jút (tỉnh Đắk Nông) lập rẫy. Sau ba năm thấy chưa khá hơn, họ kéo nhau sang chỗ hiện tại.

Tương tự là vợ chồng ông Vàng A Lâu và Sùng Thị Cang, người Mông quê ở xã Tà Si Láng, huyện Trạm Tấu (tỉnh Yên Bái) mấy năm trước cùng hai người con di cư tự do vào xã Đăk Ha, huyện Đắk Glong (tỉnh Đắk Nông). Đến nay thì chuyển sang Cư K’Bang “tìm hướng làm ăn”.

Chúng tôi ghé vào một ngôi nhà nửa tôn, nửa gỗ tuềnh toàng và trống hoác của ông Ngô Văn Vàng ở gần cuối thôn 14.

Ông Vàng cũng vừa dựng nhà mới đây, vợ chồng ông mới chuyển từ huyện Krông Bông (tỉnh Đắk Lắk) về đây từ hai tháng trước, sau gần 10 năm chuyển vào từ Cao Bằng mà làm ăn không được. Vợ chồng ông đi vắng, chỉ có bốn đứa nhỏ đang chơi đùa trên chiếc giường gỗ bề bộn quần áo cũ.

Trong khi hỏi chuyện các con trai ông Vàng, chúng tôi thấy sau nhà có một nhóm người đứng lấm lét sau mấy tấm ván thủng lỗ chỗ.

Đó là gia đình người em của ông Vàng là Ngô Văn Thào với bảy nhân khẩu vừa từ thôn Ea Lang, xã Cư Pui, huyện Krông Bông (Đắk Lắk) di cư sang đây từ tối hôm trước.

“Ở bên Krông Bông không đủ đất, làm thuê cũng không ra nên phải sang đây tìm cách thôi!” – vợ ông Thào cho biết dự định sẽ tá túc vài hôm, sau đó tìm cách làm thuê, mua đất làm rẫy để ở lại đây.

Những “sổ đời tạm”

Chúng tôi tìm gặp trưởng thôn 14 là ông Đào Văn Dỉa, khi đang ghi chép “sổ sách” dưới hiên một căn nhà gỗ tạm bợ, xung quanh là mấy người đồng bào váy màu sặc sỡ quen thuộc đến từ vùng núi phía Bắc.

“Tôi đang gọi người ta đến để nhập vào sổ tạm trú mấy gia đình vừa tới cho đúng tên tuổi, số lượng nhân khẩu” – ông Dỉa nói khi những cái váy xòe dạt ra chừa ghế cho khách ngồi.

Đó là sổ “Các hộ tạm trú” ghi trong một cuốn tập học sinh được vị thôn trưởng gọi đùa là “sổ đời tạm”.

Trong trang cuối cuốn tập ghi rõ mới đây thôi, ngày 7-8, xã này xuất hiện một gia đình ba nhân khẩu người Mông đến từ tỉnh Cao Bằng. Người chồng là Sùng Văn Hầu, sinh năm 1999; vợ là Thào Thị Ái sinh năm 2000 và con gái là Sùng Thị Xuân Mai sinh năm 2017.

Kế đến là một gia đình bốn nhân khẩu cũng người Mông đến từ Sơn La, tên người chồng là Giàng A Pô Mua, vợ là Thao Thị Mị và hai con. Trước đó, vào ngày 22-7 có đến ba gia đình.

Thực ra, cuốn “sổ đời tạm” của thôn trưởng Đào Văn Dỉa chỉ là sự thống kê tương đối số người đến thôn 14 này, bởi có nhiều trường hợp người ta đến sinh sống cả 10 ngày nửa tháng hoặc lâu hơn vị thôn trưởng mới biết để kê khai vào sổ.

Bởi địa bàn thì rộng, nhà ở lác đác, người dân cứ tự do dọn đi hoặc kéo đến bất kể đêm hay ngày.

Và khi đến cứ ở tạm trong nhà người quen, có trường hợp tự khai báo nhưng cũng có trường hợp gần cả tháng sau hàng xóm mới mách cho thôn trưởng biết mà kê khai.

Ông Đàm Văn Hà, chủ tịch UBND xã Cư K’Bang, thừa nhận di dân cứ tự do đi và đến, cả đêm lẫn ngày không ai quản lý được.

Đến nay, xã Cư K’Bang còn khoảng 150 hộ dân chưa có đất ở và 380 hộ chưa có đất sản xuất, vậy mà người di dân vẫn lũ lượt kéo đến, cả công khai lẫn lén lút.

“Chúng tôi nói hết đất ở, đất sản xuất không còn nữa, vào xã không sinh sống được đâu, đừng vào làm gì, nhưng họ vẫn kéo đến, công khai không được thì lén lút!”.

Cũng theo ông, dân số xã tăng quá nhanh làm tăng đói nghèo, phá vỡ mọi quy hoạch của xã, trạm y tế và trường học quá tải, nóng nhất vẫn là quản lý và bảo vệ rừng, giữ vững an ninh trật tự.

**********

>> Kỳ tới: Sống đời… nguyên thủy

Đói là một ngôi làng điển hình ở khu vực được lập nên bởi di dân tự do.

Ngôi làng biệt lập

Đồng ý với mức thù lao khá cao để chở chúng tôi vào làng nhưng cậu thanh niên người Dao vẫn trù trừ cho biết trận mưa hôm trước có thể làm cho “con đường” trở nên khủng khiếp, không thể đi được. “Sợ vào không đến nơi, nếu không có xe cày hoặc xích quấn bánh xe máy” – cậu ta nói.

“Con đường” thật ra là một lối mòn nhỏ xíu dài non 20 cây số xuyên qua cánh rừng, đoạn thì sình lầy, đoạn chui qua cây bụi, đoạn lội qua suối sâu, chỗ phải rồ máy vừa đẩy mới vượt được con dốc cao chót vót…

Sau gần hai giờ vật lộn với con đường, chúng tôi cũng thở phào khi nhìn thấy mấy túp lều tạm bợ nhếch nhác cạnh một cánh rừng đã bị phá tan hoang…

Vừa đến đầu “làng”, chiếc xe mắc kẹt giữa đám sình lầy. Một người đàn ông người Dao, quần áo đen, đeo bên hông túi vải đựng đủ thứ đồ đạc, nhe hai cái răng bọc vàng nhảy đâu từ trong lùm cây ra, nói vài câu tiếng Dao với cậu thanh niên đi cùng.

Nói đoạn, người này chuyển qua tiếng Việt lơ lớ và chậm rãi: “Vào đây làm gì thế, có giúp gì cho dân xóm này không?”. Đó là Chíu Sáng Sày.

Biết chúng tôi là nhà báo, Chíu Sáng Sày chỉ ngay cho chúng tôi túp lều của mình nằm giữa con dốc rồi huyên thuyên rằng mình mới 21 tuổi mà lao động khổ quá nên già trước tuổi, rằng quê mình ở tỉnh Quảng Ninh, thiếu đất không có cái ăn nên cha mẹ dắt vào Tây Nguyên cuốc đất, làm rẫy.

Địa điểm đầu tiên mà cả gia đình đặt chân lên Tây Nguyên là thôn 6, xã Ea Mnang (huyện Cư M’Gar, Đắk Lắk).

Ở đó một thời gian, phần bị đuổi, phần thì không có tiền mua đất nên chuyển sang một số nơi khác, sau đó thì tìm về khu rừng sâu thuộc xã Cư M’Lan này để tá túc.

Tình cảnh khốn khó

Đi qua nhiều ngôi nhà tạm bợ của ngôi làng mà bên trong toàn quần áo luộm thuộm và không vật dụng gì đáng giá, chúng tôi may mắn gặp được ông Bàn Dào Phin, một người Dao khá thân thiện đang ở nhà cùng vợ và một con trai chừng 20 tuổi.

Ông Phin cho biết sáu năm trước ông còn là phó chủ tịch UBND xã Thái Học, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng.

Với trình độ lớp 9, vị đảng viên gần 20 năm tuổi Đảng này sau khi tuân thủ lời vận động về hưu trước tuổi, đã “nhận một cục tiền” hơn 100 triệu đồng rồi bán nhà dẫn vợ con vào Tây Nguyên sinh sống.

Với tiếng Việt rành rọt hơn hẳn mọi người ở đây, ông Phin kể từng đến nhiều nơi ở các tỉnh Tây Nguyên này, nhưng có nơi đất xấu quá thì không làm ăn được, mà đất tốt quá không đủ tiền mua.

Đến năm 2013, ông cùng con trai vượt rừng đến giữa tiểu khu 295 này và mua 2ha đất ở đây của một người dân đã “khai phá” từ trước với giá 60 triệu đồng.

Ông Phin kể nhiều về sự khốn khó tột cùng của người dân ở đây: “Tất cả đều là dân… lậu, không hộ khẩu, vô thừa nhận ở địa phương, sống nghèo đói thiếu thốn, không có điện, nước lấy từ suối và không đủ để tưới tiêu, đường đi lại không có và biệt lập hoàn toàn khi trời mưa…”.

Cũng chính vì không có đường mà các loại nông sản của người dân ở đây làm ra bán giá rất thấp. 1 tấn bắp tươi chỉ khoảng 2,4 triệu đồng thay vì gần 3 triệu đồng như những nơi khác. Trong khi một bao phân bón được đưa đến đây mất 100.000 đồng tiền vận chuyển…

Những đứa trẻ mù chữ

Trưa tháng 5, người làng lên rẫy, chỉ có trẻ con ở nhà… một mình. Những đứa trẻ ấy có đứa lên 3, có đứa mới tập bò… được cha mẹ bỏ lại lăn lóc trên những tấm gỗ kê cao trên nền đất.

Bên những túp lều mới được thưng lên nằm giữa trảng đất trống, lũ trẻ con đùa giỡn xong lăn ra ngủ mê mệt. Khuôn mặt lấm lem nhọ nồi, tóc cháy nắng và lỗ tai bám đầy côn trùng.

Một phụ nữ người Mông trong làng lầm tưởng chúng tôi là cán bộ xã vào thăm bà con để ghi danh sách làm thủ tục nhập khẩu nên hớt hải nói: “Mình không phá rừng đâu, cán bộ cứ nhìn quanh đây có chỗ nào còn rừng dày nữa đâu. Mà kể cả mấy cái lô rừng còn cây nhỏ kia cũng của người ta cả rồi. Mình vừa đến đây mua được 4 sào thôi. Cán bộ kê khai luôn cả nhà mình vào để các cháu được đi học”.

Băng qua một đám cỏ khô xám xịt vì thuốc diệt cỏ, chúng tôi gặp anh em cậu bé người Dao Hoàng Vần Sơn (12 tuổi) và Hoàng Vần Chiêu (8 tuổi) đang cầm cần câu đi tìm nơi câu cá. Sơn cho biết hai anh em kiếm cá về nấu ăn.

Hỏi: “Biết chữ không?”, cả hai lắc đầu trả lời: “Học đâu mà biết!”. Đi hết đám cỏ cháy, chúng tôi đến một xóm lều tạm. Bên trong là bốn đứa trẻ nheo nhóc, lấm lem và hôi hám. Thằng anh lớn cho biết tên là Lý Chòi, 10 tuổi, đang chăm sóc ba đứa em để cha mẹ vào rừng kiếm ăn…

Theo ông Phin, trong “làng nguyên thủy” này có hơn 40 đứa trẻ, phân nửa số đó trong độ tuổi đến trường nhưng hoàn toàn mù chữ.

“Thấy tụi nó mù chữ, tội nghiệp mà chẳng biết làm gì, chẳng biết kêu đến ai cho được chú ạ!” – ông Phin chặc lưỡi…

*************

Kỳ tới: Ngõ cụt… hồi hương

Không thể trở về

Thôn Ea Rơk, xã Cư Pui, huyện Krông Bông, tỉnh Đắk Lắk hôm chúng tôi đến trời nắng thật gắt. Lũ trẻ con đang chơi đùa trong cái sân rộng, giữa đám bụi mù trên đỉnh đồi thấp, xung quanh là mấy dãy nhà gỗ nằm san sát. Thôn này bao gồm nhiều cụm nhà nằm rải rác trên mấy ngọn đồi trọc nối tiếp, một bên là mặt hồ thủy lợi đang mùa cạn nước, còn một bên là những dãy rừng tự nhiên nhưng đã bị phá. Từ trung tâm xã Cư Pui vào thôn này phải đi theo con đường mòn dài hàng chục cây số với hàng trăm dốc núi dựng đứng. Mùa mưa, thôn này gần như tách biệt với bên ngoài bởi nước hồ dâng…

Không như nhiều nơi ở Tây Nguyên, thôn Ea Rơk toàn đất vàng và đất cát pha. Tuy nhiên, theo thôn phó Vàng Seo Măng: “ở đây đủ cái ăn cái mặc, quá ổn định, đất quá tốt và tất cả mọi thứ đều tốt ngoài sức tưởng tượng”. Hiện nay 192 hộ dân của thôn này mỗi hộ đều được chia chừng 1ha đất, người dân trồng sắn, bắp, đậu, bo bo và lúa… Thiếu điện, nước sạch, thiếu đường đi lại nên nông sản thường bị thương lái mua với giá rất thấp. Song, phó thôn Măng thao thao nói đến hàng loạt sự thuận tiện, rằng một tổ chức phi chính phủ vừa hỗ trợ làm hệ thống năng lượng mặt trời giúp toàn bộ dân trong thôn có điện. Nào là Nhà nước vừa phê duyệt dự án 5 tỉ đồng, chuẩn bị mở đường từ huyện Ea Ka sang và thêm hai đoạn đường đến trung tâm xã Cư Pui, bà con sắp có đường mà bon bon. Rằng chính quyền liên tục tổ chức tập huấn cách trồng trọt, chăn nuôi; gần đây nhất là tập huấn trồng cây cà phê và cây dứa trên đất đồi, đã thế lại còn hỗ trợ 30% tiền giống cà phê và giống dứa nữa…

“Mấy bà con của tôi từ ngoài quê ở Lùng Vùi (xã Thượng Sơn, huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang) vào đây khen nức nở, từ điều kiện sống, điều kiện canh tác và sự hỗ trợ của Nhà nước quá tốt, so với ngoài quê tôi thì một trời một vực luôn!” – Vàng Seo Măng hớn hở. Khi hỏi bà con có ai có ý định về quê không, Măng lắc đầu nguầy nguậy: “Ở đây như thế này thì sao mà về được! Chắc là anh chưa biết, mà cũng không tưởng tượng được điều kiện cuộc sống, đất đai, thời tiết ngoài quê khốn khó khủng khiếp như thế nào đâu!”…

Tương tự, ông Tráng Sèo Tú, một người Dao ở thôn Cư Tê cùng xã Cư Pui chúng tôi gặp khi đang chăn trâu gần nhà. Ông nói: “Gia đình tôi ngoài quê (xã Bằng Hành, Bắc Quang, Hà Giang) với sáu con người mà chỉ có 2 sào rẫy trên núi đá, trồng ngô không đủ ăn nên phải dẫn vợ con vào đây. Giờ nghĩ đến ngoài quê còn thấy sợ!”.

Chính sách… ngọn

Hai trường hợp nêu trên là điển hình cho hầu hết các hộ dân di cư tự do mà chúng tôi gặp trong những ngày thâm nhập Tây Nguyên. TS Nguyễn Duy Thụy, người chủ trì đề tài “Di cư tự do ở Tây Nguyên giai đoạn 1975 đến nay”, cho rằng các chính sách hiện nay chỉ mới lo… phần ngọn ở nơi đến (các tỉnh Tây Nguyên), trong khi điều quan trọng không kém chính là phần gốc, tức là từ các tỉnh miền núi phía Bắc có dân di cư. Theo đó, việc ổn định dân di cư không chỉ là việc riêng của năm tỉnh Tây Nguyên mà còn là việc của chính quyền địa phương ở nơi xuất cư nữa.

Ông Thụy nói: “Nếu không di cư thì người dân không biết lấy gì để sống. Vấn đề đặt ra là muốn ổn định tình hình di cư không phải là các biện pháp cưỡng bức hành chính, mà biện pháp phải mang tính vừa vĩ mô, vừa vi mô. Vĩ mô là Nhà nước phải có chính sách chung đúng; vi mô là các biện pháp của chính quyền địa phương (nơi đi) thật cụ thể, tạo công ăn việc làm tốt để dân không muốn di cư nữa!”.

Ông Y Thông (ủy viên chuyên trách Ban chỉ đạo Tây Nguyên) cho rằng mọi chính sách phải bắt đầu từ nơi xuất cư. Tại Tây Nguyên, có những giai đoạn di dân chững lại. Nhiều hộ di dân quay về bản quán để hưởng chính sách tốt tại đó. Khi thực hiện “Đề án sắp xếp, ổn định dân cư, phát triển kinh tế – xã hội, đảm bảo quốc phòng, an ninh huyện Mường Nhé” (được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt năm 2012), địa phương này đã thu hút hàng ngàn hộ dân di cư tự do quay về (từ năm 2012 đến đầu năm 2017 thực hiện 150 dự án cơ sở hạ tầng, bố trí sắp xếp được hơn 2.300 hộ dân). Ngoài ra, đề án di dời tái định cư thủy điện Sơn La cũng được Nhà nước đầu tư rất bài bản. Người dân ở khu vực tái định cư của dự án này gần như không xuất hiện trong dòng người di cư tự do ở Tây Nguyên những năm qua…

Ông Y Thông nói: “Nếu không giải quyết tốt ở nơi xuất cư mà chỉ giải quyết tốt nơi đến thì người ta càng rủ nhau vào Tây Nguyên. Từ hai dự án nói trên, theo tôi, Nhà nước nên quan tâm đến điều kiện sinh kế cho bà con đồng bào tại chỗ để hạn chế di cư tự do. Khi có mảnh đất lành, chim sẽ về đậu mà không cần bay đi đâu cả!”.