Liệu biến đổi khí hậu sẽ nhấn chìm Đồng bằng sông Cửu Long?

Loạt bài của Mongabay – Mongabay series

3 tháng 10 năm 2016 / David Brown

Các nhà khoa học dự kiến mực nước biển sẽ dâng 1 mét ​​vào cuối thế kỷ này, nhấn chìm nơi ở của 3,5-5 triệu người ở ĐBSCL. Mực nước biển dâng lên 2m có thể gây tổn hại gấp ba lần tới vùng đất nằm sâu trong đất liền.

Sự thay đổi lượng mưa và lũ lụt cũng đe dọa một trong những vùng nông nghiệp hiệu quả cao nhất trên thế giới. Hiện nay, trọng trách của chính phủ Việt Nam ở Hà Nội là phê duyệt kế hoạch thích ứng và giảm nhẹ toàn diện.

Đây là bài viết đầu tiên của một loạt bài nghiên cứu chuyên sâu, gồm bốn phần về các mối đe doạ đối với đồng bằng sông Cửu Long và cách giải quyết. Hãy đọc từ phần thứ nhất, thứ hai, thứ ba và thứ tư. Thật là một thực tế đáng buồn khi chúng ta đã nói về thay đổi khí hậu trong vài thập kỷ qua nhưng hầu như không có bất kì nỗ lực nghiêm túc nào để thích nghi với hiện tượng hầu như không thể tránh khỏi. Các nhà thần kinh não bộ học nói đó là vì chúng ta là con người. Chúng ta không có ý thức về việc đối phó với các mối đe dọa lớn, phức tạp và xảy ra chậm. Phản ứng bản năng của chúng ta là sự thờ ơ, chứ không phải hành động.

Nghịch lý đó đã làm tôi suy nghĩ nhiều trong chuyến thăm gần đây đến một vùng đất phì nhiêu tại ĐBSCL ở Việt Nam, một đồng bằng sũng nước bằng lãnh thổ Thụy Sĩ. Ở đây, sinh kế của 20 % trong số 92 triệu người Việt Nam đang bị đe doạ nghiêm trọng bởi biến đổi khí hậu và do thảm hoạ con người gây ra, cùng với việc xây đập không thể ngăn cản tại thượng lưu sông Mêkông.

Samuel Johnson có một câu nói nổi tiếng như sau “không có gì tập trung tâm trí như viễn cảnh đến tối lơ lửng trên đầu.” Đã chín năm kể từ khi nghiên cứu duy nhất của Ngân hàng Thế giới đã chỉ ra Đồng bằng sông Cửu Long là một trong những nơi trên hành tinh của chúng ta bị đe doạ nghiêm trọng bởi nước biển dâng. Nếu có thể, tôi muốn tìm một giải pháp cấp bách. Tôi muốn tìm các biện pháp thích nghi vượt bậc.

Nhưng tôi đã sai. Các cơ quan chính phủ, chính quyền tỉnh, các chuyên gia từ các trường đại học Việt Nam, các chuyên gia do Ngân hàng Thế giới, Ngân hàng Phát triển Châu Á và các chính phủ nước ngoài: tất cả đều đang đẩy mạnh các kế hoạch và chính sách. Vấn đề là phân loại những ý tưởng hay nhất, đưa ra các quyết định phù hợp và tìm ra các nguồn lực cần thiết để thực hiện chúng một cách kịp thời, chặt chẽ.

Mọi việc cuối cùng rồi cũng có hiệu quả, tôi đã kết luận vậy sau khi nói chuyện với hàng chục giới chức địa phương, giáo sư, nhà báo và nông dân vào giữa tháng Sáu. Không ai phủ nhận thực tế của vấn đề. Nhiều người đã kết nối câu hỏi phải làm gì về biến đổi khí hậu với các cuộc bàn luận cũ về những cách tốt nhất để trồng cây trồng ngày càng tốt hơn.

Một số người nói chuyện với tôi mong muốn chính phủ mới của Việt Nam sẽ tiết lộ chiến lược của họ vào cuối năm 2016. Họ hy vọng Hà Nội sẽ làm đúng. Việt Nam là một quốc gia chỉ có một đảng. Một khi chính sách được thông qua và lưu truyền từ phía trên, nó không dễ dàng để thay đổi. Tuy nhiên, nếu các phương án chẳng có ý nghĩa gì ở 13 tỉnh tại Mekong, các đại diện địa phương của đảng / quận ủy có thể không theo kịp.

Ở Việt Nam thường thấy các giới chức chẳng có động lực thực hiện các hướng dẫn chỉ thị từ Hà Nội một cách chính thức, mà không ai bị quy kết trách nhiệm và cũng không hề có kết quả.

Bởi vì nguy cơ rủi ro khá cao nên hãy giả sử rằng chỉ có một câu trả lời chính xác là trong vài tháng tới, Hà Nội sẽ phê duyệt kế hoạch giảm thiểu và thích ứng toàn diện cho 13 tỉnh đồng bằng, và các tỉnh sẽ thích nó đủ để thực hiện. Bất cứ điều gì không đúng với giả định này sẽ là một kết quả khủng khiếp.

[Ảnh] Trái: Sông Mekong và lưu vực sông. Dòng sông bắt nguồn từ Cao nguyên Tây Tạng, nơi nó được gọi là sông Lacang; Sau đó tiến hành thông qua Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam. Phải: Thềm Hạ lưu sông Mê Công. Hình ảnh của Wikipedia và Penprapa Wut / Wikimedia Commons

MỘT TƯƠNG LAI BẤP BÊNH

Độ cao trung bình của đồng bằng sông Cửu Long thấp hơn 2 m so với mực nước biển. Phần lớn vùng này phù hợp với việc trồng lúa. Nông dân ở đồng bằng châu thổ cũng sản xuất trái cây, dừa, cá sông và tôm. Vụ thu hoạch dồi dào của họ thành công là nhờ lũ lụt hàng năm và một mạng lưới phức tạp gồm kênh, đập và cống.

Đây là một môi trường kỹ thuật cao, một xã hội thủy văn hiện đại dựa trên cơ sở nuôi thâm canh và cơ sở hạ tầng làm giảm lũ lụt, hạn chế xâm nhập mặn, tạo điều kiện thuận lợi cho việc vận chuyển và nuôi trồng thủy sản, đồng thời cung cấp đủ lượng nước sạch cho thủy lợi.

Dĩ nhiên không phải lúc nào cũng vậy. Khi người Việt định cư vào Đồng bằng sông Cửu Long khoảng 300 năm trước, họ đã tìm ra một vùng hoang dã được tạo nên bởi khí hậu gió mùa, bão và thủy triều hàng năm. Các quan chức của Hoàng gia, và sau đó các kỹ sư thuộc địa của Pháp, huy động hàng chục ngàn của những người tiên phong đào kênh rạch và rãnh thoát nước. Thời gian trôi qua, phần lớn công việc cơ sở hạ tầng đã được cơ giới hóa. Nhiều thập niên của những cuộc nổi dậy đã làm chậm lại tình trạng thuần hóa đồng bằng sông Cửu Long, nhưng ngay cả những năm “Chiến tranh với Mĩ” đã được đánh dấu bằng cải cách ruộng đất và đưa ra cái gọi là “vựa lúa thần kỳ” – những giống lúa có thể tăng gấp đôi sản lượng cung cấp nước tưới, thuốc trừ sâu và chất dinh dưỡng đã được quản lý cẩn thận

[Ảnh] Một tay súng trực thăng ở vùng đồng bằng sông Cửu Long năm 1967. Ảnh bởi manhhai / Flickr

Các giới chức đi xuống miền Nam sau khi chính phủ Sài Gòn sụp đổ năm 1975 đã có ý định cải tổ nền nông nghiệp theo phong cách Liên Xô như họ đã làm Đồng bằng sông Hồng ở phía Bắc. Tuy nhiên, tập thể hóa đã không hoạt động. Người nông dân từ chối tập quán tập thể với cách chăm sóc giống như họ đang trồng các vụ mùa. Mười năm sau, Hà Nội thừa nhận sự thất bại của kế hoạch hóa tập trung, phân phối lại đất nông nghiệp trong các lô có quy mô gia đình và cho phép các doanh nghiệp tư nhân nhỏ hoạt động cùng với các doanh nghiệp nhà nước.

Những cải cách “đổi mới” đã mở ra một phần tư thế kỷ phát triển đáng kinh ngạc trong nền kinh tế Việt Nam. Đối với đồng bằng sông Cửu Long, khoản vay và viện trợ từ các nước phương Tây đã tài trợ cho việc sửa chữa và mở rộng cơ sở hạ tầng quản lý nước. Việc đưa ra các giống lúa năng suất cao, mở rộng diện tích đất trồng lúa và nhấn mạnh vào việc tăng gấp đôi và, ở một số nơi, trồng ba vụ cho phép tăng nhanh sản lượng lúa gạo, từ 7 triệu đến 24 triệu tấn gạo hàng năm. Sự hội nhập của Việt Nam vào hệ thống thương mại toàn cầu đã mở ra các thị trường cho gạo và các loại cây trồng mới – đặc biệt là nuôi tôm và cá basa/trê.

Dĩ nhiên đã có những người hoài nghi, những người đã lên tiếng về những hoài nghi cho sự bền vững chưa từng thấy. Một số học giả đặt câu hỏi về sự khôn ngoan nào cho việc tập trung không ngừng vào độc canh lúa gạo. Họ lưu ý rằng ở các huyện không còn phải chịu lũ lụt hàng năm, dung thuốc trừ sâu và phân bón hóa học số lượng ngày càng tăng của là cần thiết để duy trì thu hoạch tốt. Một số nông dân phàn nàn rằng Tổng công ty Lương thực miền Nam Việt Nam đã nhận được một khoản lợi nhuận không công bằng từ việc tiếp thị gạo họ trồng. Khi nền kinh tế thực phẩm của đất nước chuyển từ tình trạng khan hiếm sang dư thừa, Hà Nội vẫn tiếp tục nhấn mạnh đến “an ninh lương thực” – nghĩa là tại Vùng Đông Bằng, hơn một nửa diện tích đất canh tác được dành riêng cho lúa gạo – có vẻ ngày càng trở nên lỗi thời.

Khi sản lượng lương thực và xuất khẩu vẫn tăng lên mỗi năm, có thể tưởng tượng rằng sự thịnh vượng sẽ là vĩnh viễn ở đồng bằng sông Cửu Long. Việc cần thiết chỉ là mong ước cho những lời cảnh báo của các nhà nghiên cứu được dừng lại khi mà nói về biến đổi khí hậu, những con đập khổng lồ đang được xây dựng ở thượng nguồn và thu nhập thấp của nông dân trồng lúa.

CHUÔNG BAO ĐỘNG ĐANG ĐỔ: TƯƠNG LAI ĐÃ VÀ ĐANG DIỄN RA

Trong nhiều năm, Dương Văn Ni và các đồng nghiệp của ông tại trường Đại học Cần Thơ đã và đang đào tạo cho bất cứ ai nghe về sự thay đổi của cửa hàng cho đồng bằng sông Cửu Long. Các dữ liệu có ở đó và thuyết phục.

Vào một buổi chiều giữa tháng 6, lúcmưa gió tràn vào mái nhà của một quán cà phê gần khuôn viên trường, giáo sư Ni đã cho tôi xem một lượt viễn cảnh là nhân viên của DRAGON (Viện nghiên cứu đồng bằng và Quan sát Mạng toàn cầu) Viện đã xây dựng và trình bày cho vô số khán giả. Viễn cảnh được tích hợp hơn 100 năm dữ liệu thuỷ văn và khí hậu với hệ thống thông tin địa lý và các dữ liệu viễn thám đóng góp bởi Cuộc khảo sát địa chất Hoa Kỳ.

[Ảnh] Vệ tinh NASA đồng bằng sông Cửu Long.

Không một khu vực đồng bằng nào, không phải là cửa sông Hằng, Sông Nile hoặc sông Mississippi, lại dễ bị tổn thương như là vùng cửa sông Cửu Long bởi những tác động có thể dự đoán được của biến đổi khí hậu. Mực nước biển dâng 1 mét dự kiến ​​vào cuối thế kỷ 21, tất cả đều như nhau, sẽ nhấn chìm nơi ở của 3,5-5 triệu người. Nếu biển tăng tận 2 mét, cộng với việc thiếu các biện pháp đối phó hiệu quả, khoảng 75% dân cư của Vùng đồng bằng 18 triệu người sẽ bị buộc phải di chuyển đến vùng đất cao hơn.

Giáo sư Ni cho hay, có một lượng mưa giảm đáng kể trong giai đoạn đầu mùa mưa hàng năm, và mưa nhiều hơn vào giai đoạn cuối. Đỉnh lũ hàng năm của sông Mê Kông đã giảm 1/3 kể từ năm 2000. Nước từ thượng nguồn có ít bùn hơn để bổ sung vùng ngập lũ của Vùng đồng bằng. Đồng thời lượng nước ngọt đang giảm trong khi mực nước biển dâng cao. Điều này làm cho nước thủy triều muối xâm nhập sâu hơn vào vùng cửa sông Delta và các vùng duyên hải đầm lầy trong suốt mùa khô.

Xem xét xu hướng hiện tại cho thấy nhiệt độ trung bình tại đồng bằng sông Cửu Long sẽ tăng hơn 3 độ Celsius vào cuối thế kỷ này. Lượng mưa hàng năm sẽ giảm trong nửa đầu thế kỷ, và sau đó tăng lên trên mức trung bình của thế kỷ 20. Khu vực bị ngập mỗi mùa thu sẽ không thay đổi đáng kể, nhưng lũ lụt sẽ không kéo dài như mọi năm.

Tất cả mọi thứ đều công bằng, năng suất lúa sẽ giảm mạnh khi nhiệt độ tăng lên. Mưa nhẹ vào những tháng đầu của mùa mưa sẽ thách thức sự khéo léo của nông dân. Nước biển dâng cao và dòng chảy của sông giảm mạnh sẽ kiểm chứng nghiêm ngặt khả năng của hệ thống đê biển. Các bờ sông và bờ biển Vùng đồng bằng đã trên đà sụp đổ; việc này sẽ ngày càng diễn ra nhanh hơn. Nông dân không thể đối phó được sẽ đi về phía bắc để tìm kiếm công ăn việc làm trong các ngành công nghiệp và xây dựng.

Đó chưa phải là tất cả. Ở slide 70 (trong 86 slide) trong bài trình bày cyar DRAGON, sự chú ý chuyển sang xây dựng đập thượng lưu đối với các chế độ nước của ĐBSCL. Đối với Trung Quốc, Lào và Thái Lan, tiềm năng thủy điện của thượng lưu sông Mê kông là một cơ hội phát triển dường như không thể cưỡng lại được. Có thể không phải tất cả các đập mà họ dự định sẽ được xây dựng trên dòng chính Mekong. Giáo sư Ni, các đồng nghiệp của ông tại trường Đại học Cần Thơ, và các chuyên gia thuộc các viện nghiên cứu khác ở miền Nam Việt Nam, đã phát đi tiếng còi báo động trong nhiều năm qua. Cho dù một vài hay nhiều, các tác động của các đập đến nông nghiệp ở Việt Nam và Campuchia sẽ rất tiêu cực. Dòng chảy của các đập là một mối nguy hiểm ngày càng gần và nhiều hơn, và dường như không thể ngăn cản như biến đổi khí hậu.

Bài trình bày của Viện DRAGON kết thúc với lời kêu gọi hành động. Tương lai khá mù mịt nhưng không vô vọng; vì vậy nếu các chiến lược thích hợp và giảm nhẹ được đưa ra. Những gì VĐBSCL cần thì đã rõ: bộ ba phát triển bền vững dựa trên nền tảng an ninh nguồn nước – an ninh lương thực – và an sinh xã hội.

Hình ảnh quảng cáo: Một chiếc thuyền leo lên một tuyến đường thủy ở Vùng đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam. Ảnh của LisArt / Flickr