Chủ một doanh nghiệp chế biến điều khá lớn ở thị xã Phước Long cho biết: Các doanh nghiệp, cơ sở chế biến trộn điều nhân của Bình Phước với điều của các địa phương khác hoặc nhập về từ nước ngoài với tỷ lệ 5-5, 4-6, 3-7 tùy theo chất lượng và đơn hàng. Và chỉ các cơ sở, doanh nghiệp lớn ở Phước Long mới trộn. Những cơ sở nhỏ ở Bù Đăng, Bù Gia Mập gần như không trộn mà thường bán điều nhân nguyên gốc.

Khi tới một cơ sở chế biến lớn ở xã Long Hà, chủ cơ sở này còn hướng dẫn chúng tôi cách trộn điều nhân: 1 tấn cần 2 nhân công để trộn trong 2 giờ. Điều trong bao, đổ xen kẽ mỗi loại mỗi bao, từ trên đỉnh xuống, sau đó hốt vào đóng bao lại là sẽ đều 2 loại với nhau.

NHỮNG “BÍ MẬT” CỦA DOANH NGHIỆP

Trong thế giới của những doanh nghiệp thu mua, chế biến hạt điều, có hàng trăm câu chuyện được xem là bí mật không bao giờ tiết lộ cho đồng nghiệp, đối thủ, đối tác và hiếm khi họ “vạch áo” cho người ngoài cuộc “xem lưng”, mặc dù những bí mật ấy ai bước chân vào kinh doanh… cũng biết. Đó là những chiêu trò “mượn đầu heo nấu cháo”, “đấu đầu, đấu cuối”, “kinh doanh trên uy tín ảo”… Hậu quả là những hạt điều không chỉ bị “xoay chóng mặt” mà còn tạo nên những cơn sóng ngầm có thể khiến thị trường trở nên chao đảo.

MỘT HẠT ĐIỀU, QUÁ NHIỀU “TRÒ ẢO THUẬT”

Quay lại 7 năm về trước, đó là thời kỳ đen tối của hạt điều vì chính người dân, cơ sở thu mua nhỏ vì lợi nhuận đã trộn lẫn các tạp chất xi măng, trái điều giã nát, vặt chừa cuống nhiều… để tăng trọng lượng. Câu chuyện này đã trở nên “xưa rồi diễm” khi có những trò gian lận mới tinh vi hơn, khó bị phát hiện hơn và hiệu quả hơn.

Thời gian gần đây, rất nhiều nông dân và đại lý buôn bán hạt điều xem chất bột nở chuyên làm bánh mì trở thành “thần dược”. Chỉ cần 1kg bột nở rắc trộn vào đống hạt điều, qua một đêm có thể làm tăng 100kg điều/1 tấn. Vỏ căng ra, sáng và đẹp, làm cho doanh nghiệp nếu mua phải loại điều này sẽ lỗ rất lớn. Vì khi phơi, điều sẽ trở lại trạng thái ban đầu.

Với các đại lý, cơ sở thu mua để phơi, tích trữ rồi bán lại cho các cơ sở, doanh nghiệp chẻ điều, lại có mánh khóe rất đơn giản nhưng tinh vi, khó phát hiện. Đó là “đấu đầu, đấu cuối” – lấy hàng xấu cuối vụ năm nay phơi cất để đến đầu vụ năm sau trộn vào với điều đầu mùa và bán. Nếu doanh nghiệp mua phải lô hàng này cầm chắc lỗ vì tỷ lệ nhân thấp. “Hậu quả cuối cùng là doanh nghiệp lớn chẻ điều gánh hết. Vì khi thu mua số lượng lớn không thể kiểm tra hết” – chủ một doanh nghiệp chế biến xuất nhập khẩu hạt điều ở thôn 5, xã Long Hà, huyện Bù Gia Mập cho biết.

Tuy nhiên, những chiêu trò gian lận đó chưa gây tác hại lớn và làm giảm uy tín của thương hiệu điều Việt Nam, điều Bình Phước như cách gian lận mà các cơ sở lớn, doanh nghiệp lớn áp dụng trong những năm gần đây. Đó là trò “đánh lận con đen” giữa điều Bình Phước với điều các địa phương khác, đặc biệt là với điều nhập về từ châu Phi và Đông Nam Á.

DANH TIẾNG ĐIỀU BÌNH PHƯỚC ĐANG BỊ TRỤC LỢI

Như trong bài viết trước đã đề cập, Vinacas thống kê những năm qua điều nhập từ nước ngoài về Bình Phước khoảng 200 ngàn tấn/năm, gấp khoảng 1,34 lần tổng sản lượng điều của nông dân Bình Phước trồng được. Thực tế, đối với “người trong nghề”, điều nhập khẩu hay điều Bình Phước không thể nào nhầm lẫn được.

Chị Nguyễn Thị Phượng, chủ một cơ sở thu mua, chẻ hạt điều ở phường Long Phước, thị xã Phước Long cho biết: “Điều nhập về sạch sẽ hơn, hạt lớn hơn, nhưng nhân không trắng như điều ở Bình Phước và hàm lượng chất dinh dưỡng thì thua xa. Khi đã phơi khô, màu hạt điều nhập khẩu và điều trong nước nhìn mắt thường cũng thấy khác nhau. Sau khi chẻ, điều nhân nhập khẩu cũng không trắng như điều trong nước, đặc biệt là điều Bình Phước. Tuy nhiên, vì lợi nhuận hoặc vì không thể “một gậy chống trời” một mình làm một kiểu nên gần như tất cả cơ sở, doanh nghiệp vẫn chấp nhận trộn điều nhập khẩu với điều Bình Phước”.

Một vấn đề nữa là hạt điều Bình Phước vốn có danh tiếng chất lượng cao nhất thế giới và giá thu mua cũng cao hơn. Vì thế, không chỉ điều nhập khẩu từ nước ngoài, mà vào mùa thu hoạch, điều ở các địa phương khác cũng được vận chuyển ngược về Bình Phước, thậm chí đưa vào tận vùng sâu ở Bù Gia Mập, Bù Đăng để lấy tiếng là điều Bình Phước, rồi lại vận chuyển ngược trở ra các cơ sở, doanh nghiệp thu mua, chế biến ở Phước Bình hoặc đem về những công ty lớn ở Đồng Nai, Long An, Vũng Tàu…

Chính “mẹ đẻ” của thương hiệu điều Bình Phước vì lợi ích cá nhân, mà còn dùng nhiều “chiêu trò” với “con ruột” của mình. Điều này không chỉ đẩy thương hiệu điều Bình Phước đi xuống mà chính các doanh nghiệp điều Bình Phước cũng nghi ngờ sản phẩm trên địa bàn của mình. Trước tình hình đó, lợi dụng sự rời rạc trong hệ thống ngành điều Việt Nam, các doanh nghiệp nước ngoài muốn có được hạt điều chất lượng của Bình Phước và đẩy đi điều kém chất lượng của mình đã dùng chiêu “ve sầu lột xác” rất hiệu quả.

SÓNG NGẦM TRONG THỊ TRƯỜNG

Những bí mật đó cũng chưa nói lên hết thế giới ngầm của ngành điều ở Bình Phước. Minh chứng cho vấn đề này, phía sau con số mỗi năm có hàng trăm cơ sở chế biến điều lớn nhỏ được thành lập và cũng có chừng đó cơ sở, doanh nghiệp điều phá sản trên địa bàn tỉnh, còn có một câu chuyện ít khi được đề cập tới. Và nó nguy hiểm hơn khi trò “mượn đầu heo nấu cháo” đang trở thành “mốt” làm ăn của nhiều kẻ bất lương.

Thường trong khoảng 1 tháng cao điểm mùa thu hoạch điều, thị trường nước ngoài tăng giá điều nhân lên rất cao, đồng thời hạ giá điều hạt xuất vào thị trường Việt Nam. Hành động này khiến doanh nghiệp trong nước nhanh chóng bán điều hạt chất lượng cao của mình để kiếm lời, đồng thời nhập khẩu điều chất lượng thấp về để bù đắp vào lượng hàng đã xuất đi. Khi mua đủ khối lượng và nhận định điều nhân chất lượng cao của Việt Nam đã cạn, doanh nghiệp nước ngoài dừng thu mua. Đây cũng là thời điểm doanh nghiệp Việt Nam chạy theo lợi nhuận đã bán hết điều trong nước chất lượng cao. Trong khi đó, điều nước ngoài nhập về Việt Nam chất lượng thấp, phải xuất đi với giá rất thấp. Nhiều doanh nghiệp “mắc bẫy” trò chơi này và phải “ôm hận”. Tại thời điểm này (đầu tháng 6-2015), nước ngoài không thu mua điều hàng nhân của Việt Nam. Giá điều nhân trắng giảm 7.000 đồng/kg, còn 147 ngàn đồng/kg so với tháng 5-2015. Chị Phạm Thị Bích Bông, chủ một doanh nghiệp điều ở xã Long Hà, huyện Bù Gia Mập

Chị Vũ Thị Huệ, chủ một cơ sở thu mua, chẻ hạt điều ở phường Phước Bình, thị xã Phước Long cho biết: Chỉ cần đầu tư 500 triệu đồng thì đã có thể mở một nhà kho và thuê một vài công nhân… Sau đó đi thu gom hạt điều thô với giá cao hơn giá thị trường một chút. Theo cách thu gom thông thường, khi đã biết nhân thân rõ ràng, cùng là người trong phường, trong thị xã… các bạn hàng thường trả tiền gối đầu lô hàng sau mới trả tiền lô hàng trước. Sau đó họ sẽ bán điều cho doanh nghiệp lớn hoặc cho một cơ sở khác với giá thấp hơn giá thị trường với điều kiện lấy đủ tiền liền. Vì thế, có trường hợp một xe điều, sau khi qua tay một số cơ sở, lại về “chính chủ” – trực tiếp thu mua từ đại lý. Sau một hồi xoay cho những hạt điều “chóng mặt”, dường như ai cũng có lời nhưng do làm ăn phải giữ bí mật nên không ai trong guồng quay biết điều đó! Khi tạo được niềm tin, hàng gối đầu đẩy lên ngày một nhiều hơn, lượng tiền gối đầu nhiều hơn thì đến “hụi chót” – thường diễn ra trong 1-2 ngày cuối cùng, được mua với giá cao và bán ra giá thấp đến bất ngờ so với giá thị trường. Những bạn hàng cuối cùng hoặc trường hợp cho nợ gối đầu nhiều sẽ là người “lãnh đủ”. Kéo theo đó là hàng loạt chân rết và bạn hàng trong hệ thống thu mua của những nạn nhân cũng “ôm hận” theo.

Vấn đề đáng nói là năm nào cũng có nhiều vụ “bể” nợ lớn hàng chục tỷ đồng như vậy, nhưng chưa có vụ nào được khởi tố hoặc can thiệp mạnh tay của chính quyền. Những kẻ bất lương lợi dụng kẽ hở của pháp luật, chỉ cần không bỏ trốn khỏi địa phương thì không bị xem là lừa đảo, mà chỉ do kinh doanh kém rồi thua lỗ, phá sản. Tài sản gom được, trước khi tuyên bố vỡ nợ đã được sang tên cho người thân mở cơ sở khác, đầu tư kinh doanh lĩnh vực khác… Nạn nhân của trò “mượn đầu heo nấu cháo”, một số còng lưng làm trả nợ, một số lại đi lừa gạt bạn hàng, đại lý cấp thấp hơn.

Điều này dẫn tới sự bát nháo trên thị trường và những trò gian lận ngày một nhiều hơn, tinh vi hơn, không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến những doanh nghiệp lớn làm ăn chân chính, tới nông dân trồng điều mà còn tác động mạnh đến uy tín, thương hiệu hạt điều Bình Phước, hạt điều Việt Nam.

Nhóm PV điều tra

Bài 3: Bao giờ có sân chơi cho doanh nghiệp chân chính?
(Vì một số lý do, tên nhân vật trong bài viết đã được thay đổi)

***

Thế giới ngầm và sự sống còn của ngành điều Bình Phước (Bài cuối) 

Chất lượng hạt điều Bình Phước “số 1 thế giới” – đó là điều không cần phải bàn cãi.

Ngành điều, năm 2014 với kim ngạch xuất khẩu 2,2 tỷ USD, xếp thứ 4 trong số các mặt hàng nông sản nước ta đem ngoại tệ về cho đất nước… Nhưng, buồn thay, cây điều, hạt điều Bình Phước nói riêng và ngành điều nước ta nói chung, lại bị đối xử rất lạnh lùng. Sự lạnh lùng ấy đang khiến cho những vấn đề mang tính sống còn của ngành điều trở nên đáng lo ngại hơn bao giờ hết.

CHUYỆN SỐNG CÒN CỦA NGÀY MAI

Với thực trạng hiện nay không chỉ ở Bình Phước mà trên phạm vi cả nước, có rất nhiều vấn đề đặt ra đối với ngành điều. Đó là quy hoạch vùng nguyên liệu chuyên canh; cải tạo nâng cao năng suất, chất lượng; sử dụng thuốc bảo vệ thực vật; mở rộng thị trường; bảo vệ công nghệ; chế biến chuyên sâu những sản phẩm từ cây điều… Trong bài viết này, chúng tôi nêu lên một vấn đề rất bức thiết và có cả bức xúc từ chính những người trong cuộc, như nông dân trồng điều, đại lý thu mua, cơ sở chế biến, doanh nghiệp, nhà quản lý: xây dựng thương hiệu.

Trong số báo trước chúng tôi đã phản ánh ý kiến của chủ một số doanh nghiệp lớn, doanh nghiệp vừa và nhỏ về vấn đề vai trò của họ tác động đến giá hạt điều mỗi năm. Những ý kiến đó cho thấy dường như các chủ doanh nghiệp, chủ cơ sở vẫn chỉ đặt lợi ích của chính mình lên trên hết mà không màng đến uy tín, thương hiệu hạt điều Bình Phước, hạt điều Việt Nam – vấn đề sống còn trong tương lai như thế nào.

“ĐIỀU TA, ĐIỀU TÂY” RỦ NHAU “XUẤT NGOẠI”

Việt Nam 9 năm liền là nước xuất khẩu hạt điều nhân lớn nhất thế giới. Tuy nhiên, để đem lại kim ngạch xuất khẩu 2,2 tỷ USD trong năm 2014, ngành điều phải nhập khẩu 700.000 tấn điều thô từ các nước trong tổng số 1,2 triệu tấn nguyên liệu toàn ngành. Như vậy, chỉ có 500.000 tấn điều thô trong nước. Con số này cho thấy, sản phẩm thực sự (đồng nghĩa với giá trị nguyên gốc) của ngành điều chỉ chiếm một phần trong số kim ngạch xuất khẩu.

 Nông dân, đại lý, doanh nghiệp, ai cũng cho rằng làm cho thương hiệu hạt điều Bình Phước giảm uy tín là do tất cả mọi người, “ngoại trừ mình tôi”. Trong ảnh là phơi hạt điều của một đại lý ở xã Thuận Phú, huyện Đồng Phú 

Đối với Bình Phước, cả diện tích trồng, sản lượng thu hoạch được và khối lượng nhập khẩu về, đều chiếm khoảng 30% cả nước. Tuy nhiên, theo thống kê của Hiệp hội Điều Việt Nam (Vinacas), trong số 2,2 tỷ USD kim ngạch xuất khẩu năm 2014, mặc dù các doanh nghiệp Bình Phước đã có nhiều cố gắng nhưng chỉ chiếm 179 triệu USD, xấp xỉ 8,137% cả nước. Đây là con số rất đáng buồn cho giới doanh nghiệp điều và là vấn đề rất đáng suy nghĩ đối với các nhà quản lý vĩ mô.

Như đã phản ánh trong các số báo trước, thực trạng hiện nay hầu hết doanh nghiệp, cơ sở sơ chế đều trộn điều nhân Bình Phước với điều nhân các vùng khác và với điều nhập khẩu từ nước ngoài về. Tỷ lệ trộn có thể là điều trong nước 40%, điều nhập khẩu 60% hoặc 50%-50%, hoặc 60%-40%, 70%-30%… tùy theo giá cả và đơn đặt hàng. Vấn đề đặt ra là: Như vậy chất lượng hạt điều – thương hiệu hạt điều Bình Phước nói riêng và Việt Nam nói chung đang được hòa vào chất lượng hạt điều các vùng khác và các nước khác trên thế giới.

Khi được hỏi về cảm thấy thế nào đối với thương hiệu điều Việt Nam, điều Bình Phước, tất cả các chủ doanh nghiệp đều thừa nhận đại ý “rất lấy làm tiếc”! Bởi lẽ, chính họ đang hàng ngày phải chẻ điều nhập khẩu và phần lớn trong số đó mỗi ngày đều trộn “điều ta, điều tây” vào với nhau để “gồng gánh” cùng “xuất ngoại”.

“TRỪ MÌNH TÔI”

Ông Phạm Hùng Chiến có 110 ha điều ở thôn Khắc Khoan, xã Phú Nghĩa, huyện Bù Gia Mập. Ông được nhiều người gọi là “Vua điều” không chỉ vì có diện tích trồng lớn mà còn là người rất tâm huyết với cây điều. Ông từng đem đất đi đến các viện nghiên cứu kiểm tra xem thiếu, thừa chất gì để bổ sung; nuôi chim sẻ trong vườn để bắt sâu cho điều; nuôi kiến vàng trong vườn điều… 20 năm, ông làm mọi cách để tìm ra phương án tốt nhất cho vườn điều của mình. Ông cũng rất cởi mở với các phóng viên nhằm tuyên truyền về cách làm vườn điều sao cho năng suất cao. Thế nhưng, khi chúng tôi đặt vấn đề về chuyện xây dựng thương hiệu hạt điều thì ông thẳng thắn từ chối và hẹn… đến năm 2018 gặp lại, bởi chuyện này với ông “biết rồi…”.

 Đại diện cơ quan quản lý nhà nước đến tham quan dây chuyền phân loại và chẻ hạt điều ở cơ sở chế biến điều của ông Nguyễn Ngọc Thắng, xã Thọ Sơn, huyện Bù Đăng 

Cũng vấn đề về thương hiệu, tất cả nông dân trồng điều ở Bù Đăng, Bù Gia Mập, Bù Đốp, Đồng Phú… đều khẳng định như đinh đóng cột rằng, có một vài trường hợp ăn gian vặt cuống không sạch do trái điều chín rục hoặc để lâu ngày mới vặt, nhưng họ và hầu hết nông dân không làm điều đó. Bởi lẽ, hạt điều tươi của họ bán trực tiếp cho đại lý thu gom nhỏ lẻ. Và chỉ có đại lý lừa nông dân chứ chẳng bao giờ nông dân nào lừa được đại lý.

Trong khi đó, các đại lý lại cho rằng, họ không thể nào lừa được các cơ sở thu mua, chế biến. Nếu có thì chỉ lừa được một xe hàng, chứ không thể nào có xe thứ hai. Như thế, coi như bỏ nghề luôn.

Thực tế, có lẽ ai cũng thấy hạt điều Bình Phước đang bị hòa vào dòng chảy sơ chế, sản xuất, chế biến chung với điều của các tỉnh, thành khác và điều của các nước trên thế giới. Nhưng cũng có một thực tế khác, là hành động này có phải hành động gian lận thương mại hay không và vì sao trong nhiều năm qua cơ quan chức năng không bắt được trường hợp gian lận nào liên quan đến ngành điều? Việc này không chỉ tác động đến môi trường kinh doanh lành mạnh mà có tác động đến việc gìn giữ, bảo vệ thương hiệu điều Bình Phước, hạt điều Việt Nam. Những vấn đề đó xin được dành cho cơ quan chức năng và Hiệp hội Điều Việt Nam!

KHI NÀO NGÀNH ĐIỀU MỚI ĐƯỢC ĐỐI XỬ “ẤM ÁP”?

Năm 2014, ngành điều vào nhóm ngành nông sản xuất khẩu chủ lực của Việt Nam, đứng sau 3 mặt hàng lúa gạo, cao su, cà phê và đạt kim ngạch xuất khẩu cao nhất trong lịch sử 2,2 tỷ USD, tăng 21% so với năm 2013. Các doanh nghiệp đã xuất khẩu khoảng 306.000 tấn điều nhân, tăng 17,4% so với năm 2013.

Chất lượng hạt điều tỉnh Bình Phước tốt hơn hẳn điều ở những tỉnh khác trong nước. Chất lượng hạt điều Việt Nam cũng tốt hơn hẳn so với các nước khác. Điều này đã được thừa nhận từ nhiều năm qua. Hạt điều Bình Phước trung bình 180 hạt/kg và thu được 3-3,2 lạng nhân/kg điều thô; các địa phương khác lên tới 250 hạt/kg, thu được khoảng 2,2-2,7 lạng nhân/kg điều thô. Điều nước ngoài nhập về hạt có loại lớn, có loại nhỏ nhưng khi phân loại hàng xấu (B, C) chiếm tỷ lệ cao hơn hẳn so với điều trong nước. Chị Nguyễn Thị Phượng, chủ xưởng điều Phượng Quang, thôn 12, xã Long Hà, huyện Bù Gia Mập

Hiện nay, hạt điều của Việt Nam đã xuất khẩu sang 50 nước trên thế giới. Mỹ là thị trường lớn nhất với 30%, các nước châu Âu 25%, Trung Quốc 20%…

Năm 2015, kế hoạch ngành điều Việt Nam xuất khẩu 350.000 tấn điều nhân, đạt kim ngạch xuất khẩu 2,5 tỷ USD.

Chiều 12-6-2015, Phó đoàn Đại biểu Quốc hội tỉnh Bình Phước Bùi Mạnh Hùng chất vấn Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Quân: “Nhiều năm qua các doanh nghiệp Việt Nam phải nhập hạt điều, đậu tương, ngô và muối của nước ngoài với một số lượng lớn để làm nguyên liệu sản xuất. Đây là những sản phẩm lẽ ra nông dân Việt Nam có thể đáp ứng được nếu có cây giống tốt, quy trình công nghệ sản xuất và canh tác hợp lý, hiệu quả… Tôi xin hỏi Bộ trưởng, ngành khoa học, công nghệ đã có chương trình khoa học, công nghệ nào nghiên cứu về cây điều, cây đậu tương, cây ngô, quy trình sản xuất muối và đã có kết quả nào khả quan, những khó khăn, vướng mắc cần tháo gỡ?”.

Bộ trưởng Nguyễn Quân thừa nhận Việt Nam vẫn phải nhập các sản phẩm nông nghiệp chúng ta đang có thế mạnh. Ông cũng cho biết, điều, ngô, đậu tương chưa phải là sản phẩm quốc gia; thời gian tới, Bộ Khoa học và Công nghệ sẽ kiến nghị bổ sung thêm một số sản phẩm khác để đầu tư, nâng cao giá trị, thay thế sản phẩm nhập khẩu.

Những lý giải của nhà quản lý ở tầm vĩ mô, có lẽ sẽ khiến người nông dân Bình Phước xót xa lắm. Bởi lẽ dù là mặt hàng nông sản xếp thứ 4 đem ngoại tệ về cho nước ta, nhưng khó có thể tin được cây điều lại bị đối xử “lạnh lùng” đến thế.

NHÓM PV ĐIỀU TRA

Nguồn: Báo Bình Phước OL