Đọc các bài cùng chuỗi, xin click vào đây.
Chào các bạn,
Tiếp theo “Hát Dô”, hôm nay mình giới thiệu đến các bạn thể loại “Hát Đúm”.
Mỗi năm vào dịp đầu Xuân, truyền thống văn hóa Lễ Hội Hát Đúm của người dân Thủy Nguyên (Hải Phòng) được dàn dựng tại 3 xã Phục Lễ, Phả Lễ và Lập Lễ.
Bài bản của Hát Đúm rất phong phú. Đầu tiên, khi mới gặp nhau là những câu hát chào, những câu hát mừng. Tiếp sau đó có thể là hát hỏi, hát đố, hát họa, hát huê tình, hát cưới… và cuối cùng là hát ra về.
Hát Đúm kéo dài từ sáng tới trưa, từ trưa tới tối. Giữa các canh hát, các cô mời trầu nước, tặng vật kỷ niệm cho các chàng để tỏ lòng mến mộ. Chiều, các cô mời các chàng về nhà mình ăn bữa cơm đầu xuân để biết nhà cửa và có sức tiếp tục hát tới khuya. Cứ như vậy, ngày này qua ngày khác, cuộc Hát Đúm kéo dài đến Mồng 10. Qua những buổi hát, nhiều đôi đã kết nhau để cuối năm nên duyên chồng vợ.
Bởi có tục lệ ấy mà các cô gái ở đây cô nào cũng thuộc một số bài hát ví để đi hội gặp các chàng trai mời hát mà mở khăn đối đáp. Hát ví thường chỉ dựa vào hai thể thơ lục bát và song thất lục bát. Tuy không nhiều làn điệu, nhưng lại rất phong phú về đề tài, đòi hỏi người hát phải rất giỏi về đối đáp. (theo lehoi.cinet)
Dưới đây mình có bài “HÁT ĐÚM THỦY NGUYÊN TRONG MÔI TRƯỜNG HIỆN ĐẠI” của ông Nguyễn Đổ Hiệp, và bài “Nét đặc sắc trong Nghệ Thuật Hát Đúm ở Thái Bình” sẽ dẫn giải giúp các bạn tham khảo về thể loại Hát Đúm của Việt Nam chúng ta.
Kế đến mình có 4 clips tổng thể nghệ thuật Hát Đúm để các bạn tiện việc tham khảo và thưởng thức.
Mời các bạn.
Túy Phượng
HÁT ĐÚM THỦY NGUYÊN TRONG MÔI TRƯỜNG HIỆN ĐẠI
(Nguyễn Đỗ Hiệp)
Hình thành và phát triển trên vùng đất có lịch sử lâu đời, nơi sinh tụ của những nền văn hóa thuần Việt như văn hóa đồ gốm Tràng Kênh, đồ đồng Việt Khê (2)…, hát đúm đã có một thời gắn bó với những buồn vui của cư dân Thủy Nguyên và là một sinh hoạt văn hóa phổ biến trên vùng đất ven biển này.
Lâu nay, khi nói tới hát đúm, nhiều người thường nhắc tới khái niệm đàn đúm hoặc là “lối hát dân gian dịp hội hè đầu xuân ở miền Bắc, Việt Nam do nhiều thanh niên trai gái cùng tham gia, thường ở dạng đối đáp” (3) và tên gọi hát đúm thường gắn với địa danh Thủy Nguyên – Hải Phòng. Tuy nhiên, chúng tôi muốn nói thêm rằng, hình thức ca hát mang tính cộng đồng, cộng cảm như vậy còn thấy ở nhiều loại hình dân ca. Riêng với hát đúm, ngoài khái niệm nghiêng về tính hình thức, còn là đặc trưng của một loại hình, làn điệu thuộc thể loại dân ca đối đáp của người Việt. Hơn nữa, ở Thủy Nguyên chỉ có ba địa danh: xã Phục Lễ, Phả Lễ, Lập Lễ thuộc tổng Phục Lễ xưa, được coi là cái nôi của hát đúm người Việt ở vùng ven biển Bắc Bộ (4).
Theo người dân vùng ven biển Thủy Nguyên – Hải Phòng thì hát đúm đã có ở đây cách ngày nay khoảng bảy, tám trăm năm (khoảng TK XIII – thời nhà Trần), nhưng có lẽ phải tới TK XVI (thời nhà Mạc), sau khi chùa Kiến Linh được tạo dựng ở Phục Lễ thì nó thực sự mới được hát trong lễ hội chùa. “Chùa Kiến Linh có bia tạo năm Thuần Phúc 2 (1563) và Bính Dần (1566) thời Mạc, nội dung nói đất Phục Lễ địa linh nhân kiệt, Lê Thái Tổ (Lê Lợi) từng đến thăm” (5).
Là loại hình dân ca hình thành trong môi trường lao động, sau đó trở thành dân ca trong lễ hội, hát đúm vùng tổng Phục – Thủy Nguyên đã gắn với những sắc thái văn hóa độc đáo của cư dân ven biển. Trong xã hội xưa, một trong những tục lệ phổ biến có liên quan đến hát đúm ở đây là tục bịt khăn che mặt của phụ nữ. Đến những năm 60 của TK XX, nếu ai có dịp về vùng tổng Phục -Thủy Nguyên thì vẫn được chứng kiến cảnh các cô thôn nữ thường che kín mặt bằng chiếc khăn đen mỏ quạ, chỉ để hở hai con mắt trong lúc làm việc cũng như trong sinh hoạt hàng ngày.
Các cụ kể lại rằng, xưa ở tổng Phục, đặc biệt là Phục lễ, Phả Lễ, Lập Lễ khi khách đến chơi nhà, nếu gặp các cô gái mà muốn hỏi thăm thì rất khó, vì bình thường họ đã bịt khăn che kín mặt, nhưng thấy khách lạ, họ càng kín đáo hơn, thậm chí e thẹn trốn xuống nhà dưới không trả lời khách, càng gọi càng không thấy mặt. Thói quen bịt khăn còn được duy trì đến khi các cô gái ra tham gia hội hát đúm đầu xuân ở chùa làng. Trong hội, khi bắt đầu hát, không cô gái nào bỏ khăn mà còn che kín mặt hơn.
Họ thường đi thành tốp năm, sáu người, khi vào cuộc hát với bên nam, các chàng trai chỉ thấy nghe tiếng hát phát ra trong tốp nữ mà không nhìn thấy mặt ai. Chàng trai nào diễm phúc được xem mặt một cô nào đó thì chắc chắn phải chiếm được cảm tình của đối tượng, sau khi đã hát đối đáp với nhau khá nhiều bài. Nếu trường hợp hai bên hát với nhau một số bài mà cô gái vẫn không “mở mặt”, nghĩa là không “tâm đầu ý hợp”, chàng trai phải chọn người khác để làm quen và mời hát.
Xưa, trong xã hội cổ truyền, nếu hát đúm vùng tổng Phục hấp dẫn và lôi cuốn mọi người bởi những câu hát tình tứ, thơ mộng, thì tục bịt khăn che mặt của phụ nữ lại tạo ra sự tò mò, cuốn hút khách thập phương. Rồi trải qua năm tháng, tục cổ này đã trở thành nét văn hóa độc đáo. Bịt mặt ắt phải có… mở mặt, đây chính là chi tiết hấp dẫn đối với du khách xa gần, thậm chí với cả những người dân ở các làng bạn. Khi các cô gái mở mặt để hát đối đáp với các chàng trai, mọi người không khỏi trầm trồ, vì cô nào mặt cũng đẹp, da trắng, môi đỏ, mắt đen láy như hạt na…
Như nhiều loại hình văn hóa nghệ thuật dân gian khác, hát đúm ở tổng Phục cũng trải qua những biến cố, thăng trầm. Có lúc, sinh hoạt hát đúm còn bị cấm đoán bởi quan niệm sai lệch, vì có người cho rằng hát hò, cầm tay nhau là “không lành mạnh” (6). Dẫu vậy, sinh hoạt hát đúm ở tổng Phục vẫn được duy trì, được người dân địa phương yêu thích.
Vào nửa cuối TK XX, sinh hoạt hát đúm ở Thủy Nguyên có chiều lắng xuống, và hiện nay khi huyện Thủy Nguyên đang bước vào công cuộc hiện đại hóa, đô thị hóa thì hát đúm lại đứng trước những thử thách mới. Nếu trong xã hội nông thôn xưa, khi khoa học kỹ thuật chưa phát triển, phương tiện truyền thông còn hạn chế thì diễn xướng hát đúm ở đây được mọi người dân yêu thích, đặc biệt là thanh niên nam nữ. Họ tìm thấy ở hình thức sinh hoạt văn hóa này là địa chỉ để gửi gắm nỗi niềm của mình với bạn bè. Đặc biệt, từ các hội hát đúm mà thanh niên nam nữ có chỗ, có dịp làm quen, tìm hiểu nhau để rồi đi đến luyến ái, hôn nhân (7).
Nay thì, nhịp sống hối hả, sôi động với nhiều phương tiện hiện đại như tivi, internet, trò chơi điện tử, báo điện tử…, đã tác động và ảnh hưởng mạnh mẽ tới lối sống, thị hiếu và thẩm mỹ của tầng lớp thanh niên. Một số không nhỏ thanh niên bắt đầu xa rời văn hóa dân gian truyền thống .Và, hát đúm dần trở nên “lỗi nhịp” với cuộc sống hiện đại, tương tự như một số loại hình dân ca giao duyên khác (8). Bởi nhịp điệu chậm rãi, đều đều của nó sẽ khó hòa vào nhịp sống sôi động của thanh niên trong thời đại công nghiệp.
Hiện đại hóa đang tạo ra sự biến đổi đời sống xã hội ở nông thôn Việt Nam. “Hiện đại hóa trước hết làm thay đổi cơ cấu nhân khẩu – xã hội học: số lượng người tham gia sản xuất nông nghiệp giảm nhanh, số người tham gia công việc ở những khu đô thị hóa, công nghiệp hóa ngày càng gia tăng. Như vậy, hiện đại hóa, theo một nghĩa hẹp gắn liền với công nghiệp hóa, đô thị hóa, và kéo theo nó là quá trình chuyển đổi cơ cấu nghề nghiệp, là quá trình di dân từ các khu vực sản xuất nông nghiệp sang các dịch vụ ở đô thị và làm việc ở khu công nghiệp” (9).
Chuyển đổi cơ cấu nghề nghiệp và di dân là một trong những nguyên nhân chính tạo ra sự biến đổi xã hội. Biến đổi từ xã hội nông nghiệp sang xã hội công nghiệp hiện đại, sẽ kéo theo sự biến đổi văn hóa. Khi các nhà máy mọc lên, các dự án đầu tư khu công nghiệp, dịch vụ, khu vui chơi giải trí liên tiếp được phê duyệt, thì người dân Thủy Nguyên, đặc biệt là thanh niên sẽ bị thu hút vào “guồng máy” này. Lối sống khẩn trương, gấp gáp của xã hội công nghiệp, đô thị sẽ ảnh hưởng tới sự phát triển của hát đúm.
Và rồi, các cô gái Thủy Nguyên do điều kiện làm việc ở các khu công nghiệp, lấy chồng xa sẽ không còn điều kiện để nhớ đến các làn điệu hát đúm quê hương…! Xưa, mỗi đêm trăng sáng, trai gái tổng Phục thường tụ tập bên cầu Hạnh Phúc (10) để hát hò đối đáp và… “ghẹo nhau” thì nay, tối đến họ hẹn nhau đến quán café ở các “phố làng” để tâm sự, xem bóng đá, nghe nhạc pop, rock… Nhiều người trong số đó đã dần xa lạ với hát đúm – dân ca của chính quê hương họ.
Hát đúm hình thành và phát triển trong xã hội cũ gắn với nền văn hóa nông nghiệp, nay trong xã hội hiện đại, vai trò của nó trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân Thủy Nguyên đã thay đổi. Một câu hỏi đặt ra là: hát đúm có còn giá trị gì trong xã hội hiện đại; xu hướng biến đổi và việc khai thác, phát huy như thế nào để nó thể tồn tại và đồng hành với các loại hình văn hóa nghệ thuật trong đời sống văn hóa ngày nay?
Trong chuyến điền dã, chúng tôi đã có dịp trò chuyện với một số người dân, nghệ nhân hát đúm, cán bộ làm công tác văn hóa huyện, xã ở Thủy Nguyên và được biết thêm một thông tin: hiện nay, hàng năm UBND huyện, xã và Nhà văn hóa huyện vẫn quan tâm khuyến khích, duy trì sinh hoạt hát đúm đầu xuân. Mỗi xã đều có kinh phí để tổ chức hát đúm thi lấy giải. Nhưng một thực tế cho thấy, việc làm đó mới chỉ là hoạt động bề nổi, và ở Thủy Nguyên hiện nay, hát đúm vẫn không được thanh niên ưa thích bằng hình thức ca nhạc “thời thượng” qua cách biểu diễn của các ca sĩ như Lam Trường, Ưng Hoàng Phúc, Đàm Vĩnh Hưng… Khi chúng tôi hỏi một số thanh niên: có thích hát đúm không, thì đa phần trả lời không. Và, họ còn nói thêm rằng: hát đúm không hay và khó hát, thậm chí cô con gái ông chủ nhiệm Câu lạc bộ hát đúm ở Phục Lễ, mặc dù biết hát nhưng cũng không thích hát đúm mà thích nhạc trẻ” hơn (11).
Như vậy, biến đổi văn hóa xã hội dưới sự tác động của hiện đại hóa đô thị hóa, phần nào đã trực tiếp hoặc gián tiếp ảnh hưởng tới sự tồn tại phát triển của hát đúm ở Thủy Nguyên. Mặc dầu vậy, mọi thứ đều có quy luật sinh tồn và phát triển. Theo quy luật những gì còn phù hợp với đời sống, đáp ứng được nhu cầu cuộc sống thì ít, nhiều nó vẫn được quần chúng nhân dân chấp nhận. Hát đúm ở Thủy Nguyên là một trường hợp như vậy. Trong đời sống hiện tại, hát đúm đã biến đổi và có những hướng tồn tại mới.
Trước hết đó là sự biến đổi về tổ chức hát. Xưa, trong xã hội cũ khi đến ngày hội mùa xuân thì trai làng này sang hát với gái làng kia, nhưng nay hình thức tổ chức đó đã khác. Dịp đầu năm có nhiều hội, nhưng không phải nơi nào ở Thủy Nguyên cũng có hát đúm, mà chỉ tập trung vào ba xã Phục, Phả, Lập (12). Hình thức hát hiện nay đơn giản so với trước rất nhiều. Trai gái không mặc trang phục cổ truyền, đứng hát theo kiểu “mặt nhìn mặt, tay cầm tay” mà ngồi ghế, mỗi người cầm một chiếc micro hát đối đáp qua máy phóng thanh cho cả xã nghe. Điều đáng chú ý nữa là, các đôi của từng xã được phân công hát theo giờ, mỗi đôi hát từ một đến hai tiếng, sau đó chuyển qua đôi khác, và đôi này lại “chạy sô” sang xã bạn hát tiếp. Một hiện tượng mới xuất hiện, khiến chúng tôi đặc biệt chú ý, đó là hát đúm Thủy Nguyên đã được ghi âm làm đĩa để bán phục vụ nhân dân. Xã hội hiện đại đã cho phép thực hiện những điều mà ngày xưa không thể làm được, như kỹ thuật thu hình, thu âm. Đây là một hình thức bảo lưu hát đúm khá hiệu quả, có thể nói, cách làm này tương tự như cách bảo tồn một số loại hình dân ca giao duyên khác (13).
Như đã trình bày ở trên, việc cố gắng để hát đúm “sống” trong lòng các chàng trai cô gái thời hiện đại là điều vô cùng khó khăn. Vấn đề này sẽ còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố, nhưng một thực tế cho thấy, hiện nay hát đúm vẫn đang tồn tại trong tầng lớp trung niên và người già ở Thủy Nguyên, mà việc bán đĩa hát đúm là một bằng chứng. Một ca nương hát đúm ở xã Lập Lễ mới biết hát đúm cách đây ba năm nhưng đã có giọng khá hay. Chị cho biết: hiện nay ở Lập Lễ có khá nhiều người mua đĩa hát đúm do chị hát. Một chi tiết thú vị nữa là, đĩa hát đúm của chị còn được bán sang nhiều nước trên thế giới như Anh, Úc, Mỹ, Canada, Trung Quốc… cho bà con Việt kiều quê Thủy Nguyên, đặc biệt là những người gốc ở Lập Lễ. Chị còn kể với chúng tôi rằng: có người bạn quê ở Lập Lễ sang Hồng Kông làm nghề trông trẻ thuê, cả ngày chỉ ngồi trong nhà nghe đĩa hát đúm chị gửi sang và… nhớ nhà, nhớ quê cứ khóc suốt.
Chúng tôi tự hỏi, phải chăng đây là một trong những hướng tồn tại của hát đúm ở Thủy Nguyên trong xã hội hiện đại. Điều kiện kinh tế khá giả của người dân nơi đây đã là một“cứu cánh” cho hát đúm cổ truyền tồn tại. Phải chăng sự tồn tại của một loại hình văn hóa nghệ thuật dân gian, một phần phụ thuộc chính vào những người dân địa phương – chủ nhân của nó. Khi người ta có điều kiện kinh tế và ở nơi đất khách quê người, họ thèm nghe điệu hát quê nhà, có lẽ không chỉ là nhu cầu để thưởng thức mà chủ yếu là cách để nhớ quê hương, ôn lại những dĩ vãng đã qua. Còn những người không xa quê, nhưng sẵn có tình yêu với văn hóa cổ, “dị ứng” với các loại hình văn hóa nghệ thuật của giới trẻ, đã tìm đến với hát đúm cổ truyền. Điều này có thể lý giải được tại sao đĩa hát đúm lại bán được.
Hơn nữa, mỗi loại hình dân ca có những đặc trưng riêng, mặc dù chất liệu của nó (âm nhạc, lời ca, hình thức ca hát, phương thức ca hát, nội dung tư tưởng…) đã có những yếu tố không còn phù hợp với xã hội đương thời, nhưng nếu người nhạc sĩ biết “gạn đục khơi trong”, sử dụng chất liệu của nó một cách khéo léo thì sẽ tạo ra những sản phẩm nghệ thuật mới đáp ứng nhu cầu thời đại. So với các loại hình dân ca khác như quan họ, chầu văn thì việc sử dụng chất liệu hát đúm trong giới sáng tác còn ít. Tuy nhiên, kết quả thử nghiệm sử dụng chất liệu hát đố – giảng của hát đúm cổ truyền và hình ảnh các cô thôn nữ Thủy Nguyên với kiểu bịt khăn che mặt được cách điệu trong tiết mục Hát đúm hội đu, do đoàn Ca múa nhạc Hải Phòng dàn dựng tham dự Hội diễn ca múa nhạc chuyên nghiệp toàn quốc đợt 1 vừa qua là một kết quả đáng chú ý (14).
Một điều tất yếu là quá trình hiện đại hóa, đô thị hóa và xu hướng toàn cầu hóa đã tác động tới sự biến đổi văn hóa xã hội ở vùng nông thôn Thủy Nguyên. Những biến đổi đó ảnh hưởng tới sự tồn tại phát triển của văn hóa dân gian, văn hóa hát đúm cũng là điều không thể tránh khỏi. Thời đại ngày nay, một số yếu tố của hát đúm không còn phù hợp, nhưng theo chúng tôi, hình thức đối đáp, ứng tác, ứng đối nhanh nhẹn, đầy cảm hứng và sáng tạo của nam nữ thanh niên, hay những lời ca trữ tình pha chút tinh nghịch của người dân vùng biển, kết hợp với lối tiến hành âm điệu và kiểu hát riêng, vẫn là những giá trị văn hóa, giá trị nghệ thuật quý giá cần được bảo tồn, phát huy.
Biến đổi để tồn tại, đó là qui luật chung của các loại hình ca hát dân gian. Tuy nhiên, theo chúng tôi, dù có biến đổi đến đâu thì loại hình dân ca đó, nếu muốn tồn tại vẫn phải giữ lại được cái gốc và nét độc đáo của nó. Chính sự độc đáo này sẽ góp phần làm nên diện mạo văn hóa của một vùng miền. Chúng ta hãy hình dung trong khoảng vài chục năm tới, vùng ven biển Thủy Nguyên với diện mạo mới, các khu công nghiệp hiện đại, các khu vui chơi giải trí, dịch vụ sầm uất, và khi khách du lịch trong, ngoài nước đến Thủy Nguyên, cái mà họ chú ý chính là nét văn hóa địa phương. Khi đó, có thể trong một không gian yên bình, tĩnh lặng ở khu du lịch sinh thái Bắc sông Cấm hay khu resort sông Giá (15)… những câu hát đúm với nhịp điệu dàn trải, ngân nga được diễn xướng bởi các cô gái, chàng trai Thủy Nguyên sẽ làm thư thái tâm hồn du khách.
Hiện nay hát đúm ở Thủy Nguyên không còn phổ biến như trong xã hội cổ truyền. Hát đúm đã biến đổi. Vấn đề mà chúng tôi đã nêu ở trên có thể coi là những hiện trạng và xu hướng tồn tại của hát đúm trong hiện tại và tương lai. Mọi loại hình văn hóa dân gian có thể biến đổi, thậm chí là mất đi. Tuy nhiên, trên thực tế, hiện nay hát đúm ở Thủy Nguyên vẫn tồn tại theo cách riêng của nó. Điều này chứng tỏ sức sống bền lâu của văn hóa văn nghệ dân gian trên vùng đất ven biển Thủy Nguyên Hải Phòng.
oOo
- Ở Hải Phòng còn một số địa danh khác có hát đúm như Đồ Sơn, Kiến Thụy, An Hải… nhưng sau Cách mạng tháng Tám 1945, do nhiều nguyên nhân, các địa danh trên không còn duy trì được loại hình ca hát này.
- Địa chí Hải Phòng, Nxb Hải Phòng, 1990, tr.226.
- Nguyễn Như ý (chủ biên), Đại từ điển tiếng Việt,Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 1999, tr.784.
- Ba xã đều thuộc tổng Phục Lễ xưa. Tổng là đơn vị hành chính bao gồm nhiều làng, người dân địa phương vẫn quen gọi là tổng Phục.
- Hội đồng lịch sử TP Hải Phòng, Trường Đại học KHXH và NV, ĐH Quốc gia Hà Nội, Từ điển bách khoa địa danh Hải phòng, Nxb Hải Phòng, 1998, tr.351.
- Một số người dân ở Phục Lễ cho biết, có giai đoạn hát đúm bị cấm, vấn đề này chúng tôi xin bàn tới ở một chuyên khảo khác.
- Qua các cuộc hát đúm ở Thủy Nguyên xưa, nhiều đôi trai gái đã nên vợ nên chồng, điều này khác với tục hát quan họ ở Bắc Ninh (khi hai làng kết chạ anh em thì trai gái không được lấy nhau).
8, 13. Xem Nguyễn Xuân Đức, Dân ca Việt Nam và cuộc cách mạng công nghiệp hóa(trong cuốn Giá trị và tính đa dạng của Folklore châu Á trong quá trình hội nhập), Hội foklore châu Á, Nxb Thế giới, 2006, tr.48.
- Bùi Quang Thắng chủ biên, 30 thuật ngữ nghiên cứu văn hóa,Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2008, tr.171, 174.
- Xưa thuộc địa bàn xã Lập Lễ.
- Tư liệu phỏng vấn của chúng tôi vào năm 2009 tại xã Phục Lễ, Lập Lễ huyện Thủy Nguyên.
12.Tên gọi tắt của các xã Phục Lễ, Phả Lễ, Lập Lễ
- Theo tin trên báo Hải Phòng điện tử ngày 28-8-2009, tiết mục đoạt giải huy chương bạc.
- Khu resort sông Giá và khu du lịch sinh thái Bắc sông Cấm là hai dự án lớn nhất Hải Phòng hiện nay.
(Nguyễn Đỗ Hiệp)
(Nguồn: Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật số 306, tháng 12-2009)
Nét đặc sắc trong Nghệ Thuật Hát Đúm ở Thái Bình
Hát đúm được xem như một gạch nối giữa dân ca lao dộng và dân ca sinh hoạt, trữ tình. Hát đúm có hai dạng là hát vặt và hát đám. Hát vặt gồm những bài ca ngắn, còn hát đám là sự phát triển của hát vặt, xuất hiện trong dịp trai gái gặp nhau ở hội hè, đình đám.
Làn điệu hát ví nói là điệu cơ bản nhất của hát đúm. Nhưng trong hát đúm ở Thái Bình, có cả hát đò đưa, trống quân, sa mạc v.v…Điều đó chứng tỏ hát đúm ở Thái Bình có sự tiếp thu dân ca của các tỉnh bản để làm phong phú, đa dạng cho mình. Tuy nhiên, hát đúm ở Thái Bình vẫn có đặc tính riêng, sắc thái riêng, cả về nội dung bài ca và hình thức âm nhạc.
Hát Vặt
Là hình thức hát lẻ, hát tự do không theo một trình tự nội dung nào. Lúc chăn trâu cắt cỏ, lúc tát nước, đắp bờ hay cầy ruộng, người ta dừng tay một lát để cảm hứng nẩy ra câu hát:
Hò …ớ..ớ.. hò
Hỡi cô xách đôi (mà) quang (ớ) mây
Có thiếu đòn gánh, sang đây (chứ) anh đẽo giùm
Hỡi cô đội nón (mà) ba (ơ) tầm
Hữu duyên hay đã cầm nhầm duyên ai (ơ…hò)…
Thật không ngờ, vài cô gái làng đang làm ruộng cũng cất tiếng hát đáp lại:
Hò …ơ…hò
Anh kia cầy cánh (mà) ruộng (ơ) sâu
Luống cầy đã thẳng, con trâu lại thuần (ơ..hò)
Nông sâu đã biết (mà) nhau (ơ) rồi
Lẽ nào kẻ đứng người ngồi (đi) ngoảnh đi (ơ hò)…
Cứ như thế, họ vừa hát với nhau, công việc thêm nhịp nhàng, vui vẻ.
Dẫn một số lời:
Hỡi cô vắt vẻo bên vai
Nắng mưa cô mượn nón ai che đầu
Cò vàng cò trắng thì thăm
Xin cô chớ chuốc cò quăm về nhà
Chàng đi ngơ ngẩn cành dâu
Chàng về giàn bí giàn bầu xôn xao
Cô kia đi quãng đê vòng
Áo bay quấn quýt tà trong vạt ngoài
Biết nhau mà bỏ nhau ư
Sao xưa anh nói ngọt như là đường
Đêm qua ngỏ cửa chờ anh
Đêm nay nước mắt long lanh hai hàng
Đêm qua chung dây chung gầu
Hôm nay chung nhớ chung sầu ai ơi…
Hát đám
Là hình thức hát tập thể, thường xuất hiện trong những dịp hội hè, đầu xuân, Tết Nguyên Đán hằng năm. Trai gái làng nhân dịp thư nhàn, gặp gỡ và hát với nhau. Nhưng cũng có năm, trai gái làng trên xã dưới, cùng đến dự hội hát giao duyên với nhau. Hát đám có thể chia làm ba chặng: hát chào, hát tỏ tình, hát tiễn chào.
+ Hát chào, hát khách, hát đố là những câu hát ngắn mở đầu cuộc hát, tự giới thiệu mình với bạn hoặc gợi mời bạn hát. ở chặng này, dẫn một số bài hát mang không khí vui tươi.
Một đàn cò trắng bay qua
Có nghe ta hát những lời này không?
Hát câu đẹp cốm đẹp hồng
Hát câu nên vợ nên chồng cò ơi
Một con cò trắng bay qua
Thấy đám hát đúm muốn sa xuống chào
Cò ơi cò ở phương nào
Xuống đây chúng thị hát trao câu này.
Xuống đây ăn miếng giầu cay
Ăn rồi nghe hát cả ngày lẫn đêm
Có hát thì cất tiếng lên
Đừng như con sáo đậu trên cành đào
Hát lên một câu nghe nào
Hay còn giữ lá làm cao cho mình
Em là con gái làng La
Mỗi câu em hát là ba miếng giầu
Không giầu em chẳng hát đâu
Có giầu em hát vài câu cho tình
+ Hát tỏ tình, giao duyên nguyện ước là phần hát dài hơn cả. Nó chứa đựng nhiều nội dung xã hội, gia cảnh, bản thân… Đây là lúc trai, gái đã hiểu nhau hơn, hứa hẹn với nhau cùng xây đắp tình yêu đôi lứa. Tấm lòng chân thật, thủy chung của các chàng trai, cô gái được thêu dệt bằng hình tượng ví von, so sánh.
Dẫn một số lời:
Thấy em giữa đám hội làng
Ước gì thành nghĩa đá vàng em ơi.
Mỗi người một chốn một nơi
Ngồi vào đám hát một lời đưa duyên
Lời chung như lái với thuyền
Tình chung sánh tựa thuyền quyên anh hùng
Gặp đây xin hỏi câu này
Nước mưa trong vại còn đầy hay vơi?
Bấy lâu vắng hạt mưa rơi
Bấy lâu vắng tiếng vắng lời chào nhau
Bao giờ gió đưa hương cau
Để cho em hái lá giầu em đưa
Ví chăng phận đẹp duyên ưa
Thì xin hôn sớm đừng thưa tiếng chào
Nghe câu anh hát cũng say
Nghe giọng anh hát cũng say lòng nàng
Có giăng bạc, có hạn làng
Có đây có đấy thiếp chàng chứng cho.
Nên duyên dìu nhau xuống đò
Tay chèo tay lái chung lo từ rầy
Đôi bên vui mẹ vui thầy
Vui bè vui bạn vui dây vui diều
Giăng thanh gió mát dập dìu
Thủy chung là chữ chắt chiu bên lòng
+ Hát tiễn chào là những câu hát kết thúc của đám hát. Sau cuộc hát, dù là ngày hay đêm, những thành viên của cuộc hát, thường hát vài câu ngắn ngủi để chia tay nhau, gây ấn tượng để mỗi người ghi nhớ hơn lời hẹn ước của mình. Có những câu, những bài trong câu hát tiễn chào, như lời thề vàng đá.
Bây giờ giăng đã xế tà
Chia tay chẳng dứt lời ta lời mình.
Nàng về hương lại để đây
Anh ấp vào chiếc áo này nàng ơi.
Nàng về đường cái chia đôi
Anh còn đứng lại một thôi chưa về
Nàng về ta chẳng muốn về
Ngẩn ngơ mà tưởng lời thề trăm năm
Nàng về nước mắt đằm đằm
Anh về sở chiếc chiếu nằm mà thương
Anh về em đưa miếng giầu
Miếng thương miếng nhớ miếng sầu em ơi
Miềng giầu là miếng giầu đời
Quệt vôi em quệt cả lời trăm năm
Nàng về ta gửi cái khăn
Phòng khi mưa rét làm chăn đắp ngoài
Mai ngày lên bắc xuống đoài
Cầm khăn nàng có nhớ ai không nàng.
oOo
Hát Đúm dân ca Hải Phòng:
Hát đúm Thuỷ Nguyên – tiết mục văn nghệ của trường Tiểu học Liên Khê trong đêm thi chung kết kể chuyện sách báo hè 2009 các tỉnh khu vực đồng Bằng Sông Hồng tại Bắc Ninh:
Hát Đúm dân gian:
Mời các bạn vào link dưới đây để thưởng thức:
CVD 