Một phiên tòa của Hà Lan vừa phán quyết việc giảm khí thải nhà kính là một nghĩa vụ bắt buộc của nhà nước. Điều này cũng có thể có ý nghĩa với các quốc gia khác trên thế giới
Urgenda / Chantal Bekker 
Ensia – 15 tháng 7 năm 2015
Vào ngày 24 tháng 6 năm 2015, một phiên tòa ở The Hague yêu cầu chính phủ Hà Lan cần hành động nhanh hơn trong nghĩa vụ bảo vệ công dân từ những ảnh hưởng của biến đổi khí hậu. Phán quyết này ần đầu tiên đánh dấu vấn đề đã được tuyên bố như một nghĩa vụ pháp lý cho nhà nước, bất chấp những tranh cãi rằng giải pháp cho vấn đề toàn cầu này không chỉ phụ thuộc vào nỗ lực của một quốc gia. Phán quyết này được dựa trên nhiều bộ luật khác nhau, bao gồm, quan trọng nhất chính là quyền con người. Theo hiệu lực của phán quyết này, chính phủ Hà Lan phải có trách nhiệm giải trình những khí thải nhà kính trong phạm vi lãnh thổ, từ các quốc gia khác có thể cũng cần được xem xét
Theo phán quyết toàn án, chính phủ phải đảm bảo khí thải Hà Lan trong năm 2020 sẽ giảm ít nhất 25% so với 1990 – mức mà Hội nghị liên chính phủ về báo cáo đánh giá lần thứ 5 về biến đổi khí hậu (Intergovernmental Panel on Climate Change Fifth Assessment Report) kêu gọi từ các nước công nghiệp hóa nếu không trái đất sẽ ấm lên 2oC (3.6oF) và ngăn chặn các hậu quả xấu nhất của biến đổi khí hậu. Các nhà lãnh đạo chính trị Hà Lan đang lên kế hoạch để cắt giảm lượng khí thải tới 17% trong 5 năm tới
“Tình thế của chúng ta cần các nhà chính trị biết rằng họ không thể để biến đổi khí hậu diễn ra. Họ có nhiệm vụ phải hành động, đó có thể là vấn đề pháp lý hoặc đạo đức”, phát biểu của Dennis van Berkel, tư vấn luật của Quỹ Urgenda (Urgenda Foundation), được sự ủng hộ bởi 900 đồng nguyên đơn, đã khởi xướng vụ kiện
Hà Lan là một quốc gia có vùng diện tích lớn thấp hơn mực nước biển, nên có lý do để lo lắng về biến đổi khí hậu. Nhưng họ sống ở một đất nước có các nguồn lực để thích ứng được với điều đó. Người dân ở các nước nghèo hơn tác động ít nhất vào biến đổi khí hậu và cũng thường ít có chuẩn bị tốt để phản ứng lại, và dường như lại phải chịu đựng hầu hết. Chiến thắng của Hà Lan với họ rất quan trọng, ông van Berkel nói. “Quyền của những đồng nguyên đơn của chúng tôi là trọng tâm, nhưng những người ở ngoài Hà Lan sẽ thậm chí còn khó hơn tác động bởi biến đổi khí hậu”, ông nói. “Luật hóa hóa sẽ khuyến khích những quốc gia khác đòi hỏi quyền con người liên quan tới các đe dọa của biến đổi khí hậu”. Điều này dẫn đến một câu hỏi lớn: Việc luật hóa của tòa án Hà Lan có tạo ra một bước ngoặt lớn về vấn đề này cho toàn cầu?
Từ Nhân quyền tới các chính sách
“Những nghĩa vụ này là rõ ràng”, phát biểu của Wirm Voermans, một giáo sư về luật hiến pháp tại Đại học Leiden, Hà Lan. “Nhưng khi những nghĩa vụ này không được thực hiện, liệu công dân có thể khiếu kiện rằng việc không hành động gì của một quốc gia đang gây nguy hại cho họ? Đấy thực sự là thách thức… Sẽ rất khó để chứng minh những thiệt hại trực tiếp trong vụ kiện nhân sự như thế”
Năm 2008, làng Kivalina, Alaska, kiện các công ty năng lượng lớn, khiếu nại việc ấm lên toàn cầu làm tan băng, buộc làng phải di dời. Trường hợp này bị từ chối dựa trên cơ sở tư pháp cho rằng các quyết định về mức cho phép của khí thải nhà kính nên được quyết định bởi hội đồng lập pháp và hành pháp, chứ không phải bởi tòa án.
“Vấn đề thực sự là, ai có quyền cái gì?”, theo Michael Gerrard, giám đốc của Trung tâm Sabin về Luật biến đổi khí hậu, thuộc trường Đại học luật Columbia. “Trách nhiệm của ai trong việc thiết lập chính sách khí hâu? Cơ bản là không phải tôi – tất cả các phán quyết đã phát biểu. Trước trường hợp Urgenda, không toàn án nào thực sự thực hiện vai trò này”.
Mặc dù vậy, không phải các tòa án đều hoàn toàn chống lại việc nhận trách nhiệm. Vào năm 2006-7, Massachusetts kiện Cơ quan bảo vệ môi trường Hoa Kỳ, về việc từ chối quy định cac-bon đi-ô-xít như một tác nhân gây ô nhiễm theo Clean Air Act của liên bang năm 1970. Cơ quan này cho rằng bất kỳ cố gắng nào quy định về khí nhà kính có thể cản trở các chiến lược tiềm năng của Nhà Trắng. Tòa án tối cao không đồng ý. Trong khi đây là một kết quả quan trọng, “toàn án không thiết lập chính sách”, Gerrard giải thích. “Tòa án chỉ nói, đó là công việc của Cơ quan bảo vệ môi trường (EPA)”
Trong khi đó, tòa án ở các quốc gia khác nhau đang thay đổi cách nhìn về việc họ có thể hành động một cách rộng hơn như thế nào. Trong chính sách môi trường, các tòa án có nhiều lần được lựa chọn đại diện cho công chúng để can thiệp. Như vào năm 2001, Tòa án tối cao của Ấn Độ đã đưa ra sắc lệnh rằng các xe buýt ở Delhi phải chuyển từ diesel sáng khí tự nhiên có ảnh hưởng tới tới chất lượng không khí. Đây là một quy định quan trọng nhưng không tác động tới biến đổi khí hậu.
Trong lúc bế tắc giữa chính phủ từ chối nhận trách nhiệm và tòa án thì không muốn can thiệp, các viện nghiên cứu và các luật sư trên toàn thế giới cũng như một số thành viên của các cơ quan tư pháp cảm giác lo lắng ngày càng tăng. Một nhóm trong số họ thậm chí đã ngồi cùng nhau để xác định thực chất thì biến đổi khí hậu là một vấn đề thực tế dưới luật hiện dành, đặc biệt luật quốc tế, luật về quyền con người, luật môi trường quốc gia và, tới mức thấp hơn, luật vi phạm dân sự. Họ đưa ra câu trả lời là có. “Có những nguyên tắc lâu đời của nhân quyền và bảo vệ môi trường đang bị đe dọa bởi biến đổi khí hậu”, Gerrard phát biểu. “Quan điểm của chúng tôi là luật pháp phải có khả năng giải quyết mối đe dọa lớn này”.
Các thảo luận của nhóm mất nhiều năm đã đưa ra Các nguyên tắc Oslo về các nghĩa vụ biến đổi khí hậu toàn cầu (Oslo Principles on Global Climate Change Obligations) vào ngày 1 tháng 3 năm 2015. Chỉ ra theo luật hiện hành và ngưỡng được xác định 2oC (3.6oF) của IPCC và được chuẩn bị bởi các thành viên chuyên gia từ các tòa án quốc gia và quốc tế, các trường đại học và các tổ chức ở tất cả mọi nơi trên thế giới, các nguyên tắc tìm cách xác định phạm vi của nghĩa vụ luật pháp tương thích với biến đổi khí hậu. “Chúng tôi đang truyền tải cho các thẩm phán trên toàn thế giới về sự hiện hữu của các nguyên tắc này”, Gerrard nói, như là một đồng tác giả của các nguyên tắc. “Hy vọng của chúng tôi là các thẩm phán từ nhiều quốc gia khác nhau sẽ sử dụng khuôn khổ các nguyên tắc này và được viện dẫn bởi các tòa án”.
Trường hợp của Urgenda bắt đầu trước khi các nguyên tắc này được thiết lập, và tạo cảm hứng bởi một cuốn sách có tựa Revolution Justified, tác giả Roger Cox, một trong những luật sư đại diện cho Urgenda, xem xét đến cách các tòa án có thể đóng vai trò trong việc giải quyết các vấn đề năng lượng. Tuy nhiên, vụ kiện đạt được tiến trình dựa trên một phần các nguyên tắc Oslo, gắn kết nhiều bộ luật và khoa học IPCC. Theo Gerrard, phán quyết Urgenda là “quyết định đầu tiên bởi bất kỳ tòa án nào trên thế giới yêu cầu các quốc gia hạn chế khí thải nhà kính vì những lý do hơn là luật pháp bắt buộc.”
Tạo đà
Trong khi đó, khoa học tiếp tục có những phát hiện mới. Tạp chí chuyên đề Nature chỉ ra, trong tháng 2 lượng khí thải các-bon từ tan băng vĩnh cửu sẽ đẩy nhanh biến đổi khí hậu, thông tin này không được mô tả trong báo cáo hiện tại của IPCC. Với phát hiện mới này, mục tiêu không vượt quá mức tăng 2oC (3.6oF) trở nên khó khăn hơn. “Những phát hiện của chúng tôi làm gia tăng áp lực phải hành động”, theo ông Kevin Schaefer, một nhà khoa học của Trung tâm dữ liệu băng và tuyết quốc gia thuộc Đại học Colorado, người đã đóng góp cho tạp chí Nature. “Thực sự cấp bách. Sự hồi lại của các-bon là một quá trình không thể đảo ngược được, một điểm bùng phát thực sự”.
Nhưng việc thiếu các bằng chứng khoa học không phải là chướng ngại cho hành động với biến đổi khí hậu trong nhiều thập kỷ qua từ khi các nhà khoa học xác định vấn đề này. Phán quyết Urgenda có thể cho chỉ ra một con đường khác bởi được thiết lập trên quyết đinh pháp lý, tuyên bố rằng việc cắt giảm này không thể chờ đợi được nữa. Trong khi việc luật hóa chưa được thực hiện ở bất kỳ quốc qia nào khác, đây thực sự là một bước ngoặt cho toàn thế giới
“Chúng tôi hy vọng rằng đã tạo đủ đà để cho nhiều quốc gia nhận thấy nghĩa vụ này”, ông Gerrard nói
Lộ trình tới cam kết
Sự kiện này gỡ một nút thắt trong việc giải quyết vấn đề hóc búa này khi các quốc gia tiến tới cuộc gặp tại Paris vào COP 21 vào tháng 11 tới – một phần họ phải xem xét giải quyết trước khi các luật sư được khuyến khích để tạo ra những trường hợp tương tự trên toàn thế giới. “Không ai hy vọng rằng các cam kết được đưa ra trong COP 21 sẽ đủ để ngăn được biến đổi khí hậu nguy hiểm” van Berkel nói. “Nhưng sau COP 21, sẽ rất quan trọng các quốc gia giữ được cam kết cái gì là cần thiết. Các thủ tục pháp lý tương tự với trường hợp của chúng tôi sẽ là một công cụ trong vấn đề này”. Không có nội dung nào trong chương trình tại Paris lên lịch để thảo luận cho các nguyên tắc Oslo, nhưng Urgenda đang tổ chức một cuộc tuần hành từ Utrecht tới Paris bắt đầu từ ngày 1 tháng 11 nhằm đòi hỏi sự chú ý hơn nữa tới các hành động cần thiết chống lại biến đổi khí hậu
Một phiên tòa dân sự tương tự Urgenda hiện đang diễn ra tại Bỉ, và một phiên tòa khác dự kiến sắp diễn ra tại Na-Uy. Phán quyết của Urgenda có thể bị kháng cáo, và các trường hợp tương tự trong tương lai có thể thành công hoặc không. Dù bằng cách nào, chúng cũng đóng vai trò trong việc thay đổi tư tưởng thời đại hướng tới nhìn nhận biến đổi khí hậu và quyền con người là không thể tách rời, theo Bill McKibben, sáng lập climate campaign 350.org, với những hành động khác, định hướng các trường đại học và các công ty, tổ chức từ bỏ các nhiên liệu hóa thạch. “Những sự kiện này sẽ liên tục có tác động lớn, thông điệp từ Desmond Tutu: Biến đổi khí hậu là khủng hoảng nhân quyền của thời đại chúng ta”
Dịch từ Ensia bởi Đỗ Diệu Linh, Kỹ sư Công nghệ Hóa học, ĐH Bách Khoa Hà Nội
CVD 