Những mùa cá đồng miền lũ – 4 kỳ

Tại đoạn sông Tiền chia đôi hai tỉnh Đồng Tháp, An Giang, tôi đã gặp anh thợ câu Nguyễn Văn Tân tại Tân Châu. Nơi đây từng là “khúc sông vàng” của các ngư dân một thời.

Ngày câu buồn

12h trưa đã thấy Năm Tân mải mê thả câu từ lúc nào. Anh câu rất chuyên nghiệp, không cần câu, mà chỉ dùng hai cuộn dây cước dài để quăng mồi ra xa bờ. Đây là đoạn sông nhiều vụng xoáy hay có cá lớn quần tụ.

Năm Tân không có cần câu máy, nhưng anh đã từng kéo được rất nhiều con cá nặng ký… 1 giờ, 2 giờ rồi 3 giờ trôi qua… Chẳng có cú giật nào hồi hộp, bất ngờ. Hai sợi dây câu vẫn không được giật.

Mãi đến cuối giờ chiều, khi bóng tối chập choạng dần lan trên mặt sông, Năm Tân mới có cú giật duy nhất là một chú cá lăng non vài ngón tay. Vậy mà gương mặt đen sạm của người ngư dân này không biểu lộ chút cảm xúc nào với kết quả này.

“Thiệt bụng với anh, ngày nào tui cũng câu, câu miết từ nhỏ tới lớn. Bận 20-30 năm trước, tui giật cá bán không hết. Chỉ con nào lớn từ cùm tay trở lên mới có người chịu mua. Còn giờ nhiều ngày ngồi còng lưng từ trưa đến tối cũng không đủ cá nướng cho mèo ăn.

Chán lắm, nhưng giờ bỏ câu thì hổng biết làm gì. Nghề truyền nghề từ đời tía rồi…” – Năm Tân tâm sự.

Đêm nghỉ lại bên bờ sông Tiền, tôi xin theo anh Chín Bìa lang thang gỡ lưới cá trên đồng lũ cuối mùa ở ấp Trà Đư, xã Thường Lạc, huyện Hồng Ngự.

Trong quá khứ, thời điểm này thường nhiều cá nhất vì nước rút, cá sắt lại trên đồng. Nhưng đêm nay, người ngư dân ở tuổi trung niên này không có hi vọng.

Những tay lưới bén và vài trăm mét dớn của anh chỉ gom được mớ cá rô nhỏ lẫn với ít cá linh và vài con cá lóc, cá trê bằng ngón chân cái. Mớ cá chút xíu nằm gọn lỏn dưới đáy thùng.

Chín Bìa thở dài: “Chỉ lựa được ít con lớn để bán 60.000-70.000 đồng/kg thôi. Còn lại mớ cá đồng nhỏ chỉ có thể bán làm mắm, giá không tới mươi ngàn”.

Đêm cuối mùa lũ, gió đông về se se lạnh. Tôi ngồi đợi trời sáng để đi xem những điểm thu mua cá đồng. Bởi theo chân các ngư dân có thể chỉ hiểu được từng cảnh đời, cảnh nghề, nhưng nhìn thương lái thu mua sẽ biết rõ được hiện trạng con cá đồng thời nay.

Thực tế đúng như Chín Bìa tâm sự: cá đồng giờ quá ít ỏi. Những con cá lóc, cá trê lớn ú nụ ngày nào giờ cực kỳ khan hiếm. Thương lái hầu như chỉ mua được những loại cá tạp nhỏ. Loại cá lớn không được 1/10-1/5 lượng họ thu vào.

Từ bờ kênh Vĩnh Tế, tôi qua sông Hậu rồi sang sông Tiền, đi dọc biên giới An Giang, Đồng Tháp, Long An… Hồi xưa thời điểm này ghe lái cá tấp nập thu gom cá đồng cuối lũ nhưng giờ vắng vẻ hẳn.

Bà Đỗ Thị Phụng ở ấp Trung 2, xã Thường Thới Tiền, Hồng Ngự chỉ cho tôi xem những hộ dân đang sơ chế khô cá lóc.

Điều oái oăm là ngay bên bờ sông Tiền mênh mông, những người đang ở trên các nhà sàn cao cẳng vượt lũ lại đang làm khô bằng… cá lóc nuôi. Những con cá lóc nuôi bè lớn đều nhau hơn nửa cổ tay.

“Cá đồng tự nhiên mà lớn cỡ này để ăn tươi còn hiếm hoi, mắc mỏ, lấy đâu ra làm khô” – bà Phụng nói.

Về đến chợ cá Tuyên Hóa, huyện Thạnh Hóa, Long An, tôi lại được những người chạy xe ôm thiệt thà dặn dò mua cá đồng phải biết lựa cẩn thận. Có người độn cá nuôi với cá tự nhiên để bán, cho nên cứ nhè cá nhỏ, cá ốm mà chọn vì đó mới là cá đồng thật.

Thời lạm sát

Bức xúc vì sao đồng hết cá, những người nông dân chân chất có nhiều chuyện để kể. Họ nói rằng con người gần đây đang bày ra đủ thứ cách để lạm sát cá.

Trước tiên đó là các loại lưới mắt nhỏ đang cào, đang giăng “thiên la địa võng” trên khắp đồng ruộng, sông rạch. Nạn dùng lưới cá mắt nhỏ đã lạm sát cá, tình trạng quây lưới bít chặn đường cá di cư sinh sản lại càng kinh khủng hơn.

Ở các cánh đồng lũ miệt đầu nguồn, người ta giăng lưới ngay các miệng cống cho nước vào đồng.

Vài mươi năm trước khi đê bao chưa có, mùa lũ nước dâng tràn đồng từ khắp hướng, nên thi thoảng có người đem lưới ra giăng ngang dòng chảy cũng không sao. Nhưng thời đê bao khép kín này, đồng ruộng chỉ có một vài họng cống cho nước ra vào, giăng lưới bít ngay chỗ đó tức là tuyệt đường cá di cư và sinh sản…

Ngoài lạm dụng lưới, tình trạng sử dụng tràn lan phương tiện kích điện để đánh bắt cá cũng là một nguyên nhân rất lớn làm cho cá tôm tự nhiên ngày càng tuyệt đường sống. Một ngày dừng chân ở thị trấn Sa Rài, huyện Tân Hồng, Đồng Tháp, tôi đã thấy đầy những người dùng điện bắt cá.

Người thì đeo bình điện trên vai, cầm cần kích điện mà dân trong nghề quen gọi là “xuyệt nóng”. Người thì đặt bình điện trên xuồng rồi thả dây kích điện hai bên mạn. Cách “xuyệt lạnh” này nhìn từ xa rất khó phát hiện.

Ngày trước, người ta kể chỉ có dân miền núi mới thạo cách sử dụng điện để bắt cá trong hang suối ít cá. Còn miệt châu thổ đầy cá, bắt kiểu này làm chi cho mang nghiệp sát sinh.

Nhưng giờ đây, tại các vùng lũ miền Tây, ở đâu cũng có thể bắt gặp ngư dân với những bộ kích điện lang thang trên sông rạch, đồng ruộng. Thậm chí, họ thản nhiên đến mức chẳng thèm né ống kính máy ảnh…

Tuy nhiên, trong số dân chuyên bắt cá bằng điện, những người này vẫn là hạng tép. Có tận mắt chứng kiến từng bầy ghe cào điện, ghe ủi điện ào ào tung hoành trên sông rạch, đồng ruộng mới thật sự xót xa. Chẳng con cá lớn, cá nhỏ nào có thể sống được khi lưới điện của họ quét qua.

Tôi đã từng ngỡ ngàng, khó tin nhưng rồi nhìn thấy tận mắt những con cá dị dạng có xương sống bị gập ngang. Hậu quả của luồng điện mạnh phóng qua nó.

Người nay ác với cá, rồi ác với chính con cháu mình! Bởi đời chúng còn cá đâu nữa mà ăn…

Phải mở lũ cho cá

Từ nhiều năm trước, ông Nguyễn Minh Nhị, nguyên chủ tịch UBND tỉnh An Giang, đã bày tỏ về khát khao giữ gìn các đồng cá cho quê hương mình.

Từ thuở sinh ra đến cuối đời đều sống miệt sông nước châu thổ, ông Nhị hiểu rằng mình không thể hi vọng một phép mầu nào đó có thể đưa nguồn cá nhiều trở lại như cái thời ông còn trẻ. Nhưng ông tin rằng cũng có cách gìn giữ nó.

“Hồi còn làm bên nông nghiệp rồi lên lãnh đạo tỉnh, tôi đã trăn trở thực hiện các vùng lõi bảo tồn cá giữa các cánh đồng lớn. Chẳng hạn những cánh đồng 5.000-7.000ha, quy hoạch vài chục hecta hay vài trăm hecta gì đó để làm khu bảo tồn cho cá sinh sống mà không sợ bị đánh bắt tận diệt.

Mùa nắng cá quần lại vùng lõi đó, mùa lũ lên thì chúng tràn ra đồng theo con nước để phát triển bầy đàn. Người dân không đánh bắt ở vùng lõi bảo tồn, nhưng bên ngoài thì được đánh bắt để hưởng lợi…” – ông Nhị nói và cho biết ý đồ đó của ông mới chỉ kịp thực hiện được vài nơi, trong đó có Búng Bình Thiên…

So với các khu vực khác, Búng Bình Thiên ở huyện An Phú, An Giang có vị trí khá thuận lợi nhờ nằm liền kề hai con sông Bình Di và sông Hậu. Ông Nhị và địa phương chẳng cần phải dụng công gì nhiều, vì cái đầm rộng 200ha này được thiên nhiên tạo thành từ ngàn đời.

Những năm 1980 trở về trước, mùa lũ Búng Bình Thiên với độ sâu trung bình 5-7m như cái rốn trữ cá tự nhiên của miệt này. Những người già địa phương từng ví von tin rằng chỉ khi nào sông Hậu cạn nước, Búng Bình Thiên mới hết cá.

Tuy nhiên, điều đó đã không còn đúng nữa và có thể thấy ngay trong đời họ. Qua thập niên 1990 – 2000, nguồn cá đồng miền Tây sụt giảm nghiêm trọng. Búng Bình Thiên cũng không thể là ngoại lệ.

Ông Nhị và địa phương buộc phải trăn trở bảo tồn hệ sinh thái tự nhiên, trong đó đặc biệt là nguồn cá đồng cho cái đầm từng được mệnh danh không bao giờ hết cá này.

Cùng với dân địa phương, họ đã thực hiện những cam kết như là “hương ước” bảo tồn cá. Vừa thả thêm cá giống, họ vừa cam kết đánh bắt đúng quy định…

Ban đầu, những nỗ lực này cũng đem lại chút sức sống mới dưới mặt nước Búng Bình Thiên. Tuy nhiên, điều tốt đẹp đó không thể tăng dần như sự mong đợi của một số người.

Các nhà khoa học cho rằng tình trạng nguồn nước ngày càng ô nhiễm, sự lén lút lạm sát cá bằng các phương tiện không đúng quy định, mà đặc biệt là diện tích mặt lũ bị thu hẹp… đã làm cho đầm này không thể trở thành “mái nhà lý tưởng” của cá.

Trong khi Búng Bình Thiên loay hoay bảo tồn không được như ý, các vùng lõi trữ cá khác như mong muốn của ông Nhị cũng không thể thực hiện được, ngoại trừ một vài vườn quốc gia hiện có.

Nói về thực trạng này, chuyên gia sinh thái Nguyễn Hữu Thiện ở Cần Thơ cho biết thời kỳ đầu ông cũng rất hào hứng với những dự án vùng bảo tồn cá như Búng Bình Thiên. Tuy nhiên, sau đó ông đã thấy những bất cập của nó và biết chắc rằng nỗ lực của con người sẽ khó thành công.

“Nói về cá đồng miền Tây Nam Bộ thì không thể tách lũ được. Lũ chính là điều kiện để cá từ sông rạch lên đồng, và đó cũng chính là nơi cá sinh sản, phát triển bầy đàn. Nói rõ ra là không có lũ thì không có cá đồng. Nhưng bây giờ còn mấy cánh đồng có lũ?”.

Theo ông Thiện, có nhiều nguyên nhân dẫn đến nguồn cá đồng miền Tây cạn kiệt. Trong đó, ngoài lý do đánh bắt quá mức của con người, chính chương trình đê bao chống lũ ở miền Tây hồi thập niên 1990 đến đầu 2000 là nguyên nhân lớn nhất làm mất nguồn cá đồng.

Cá sống ở đâu khi hầu hết đồng ruộng được bao bọc quanh năm khô rang để làm lúa?

Một số cánh đồng hiếm hoi thi thoảng được lũ vào thì lại qua những cái cống, đập nhỏ hạn chế nghiêm trọng luồng di cư, sinh sản của cá. Chưa kể những cái “cửa tò vò” đó còn bị con người bít kín bằng đủ loại lưới mắt nhỏ…

Cấm đánh bắt mùa sinh sản và tăng phạt

Sau vấn đề mở rộng diện tích đồng lũ, một giải pháp căn cơ nữa cũng rất cần được thực hiện ngay là thực hiện chặt chẽ lệnh cấm đánh bắt thời điểm cá sinh sản đầu mùa mưa. Rất nhiều nước đã luật hóa điều này.

Với người dân láng giềng Campuchia, việc không đánh bắt cá đầu mùa sinh sản không chỉ do luật mà còn là văn hóa của họ. Vậy tại sao Việt Nam không làm được, mà người ta còn tăng cường vơ vét cả “đặc sản cá con” vào ngay lúc cá mới sinh sản?

Các chuyên gia thủy sản tin rằng chỉ cần lệnh cấm đánh bắt được thực hiện tốt trong hai tháng đầu mùa mưa, chắc chắn tình hình sinh sôi, phát triển nguồn cá châu thổ miền Tây sẽ hồi sinh.

Cuối cùng, các hình thức, phương tiện lạm sát cá hiện nay như dùng lưới mắt nhỏ, điện… phải bị nghiêm cấm tuyệt đối.

Theo ông Thiện, chính quyền địa phương được rải chặt chẽ đến tận xóm ấp. Người dân làm cái gì họ cũng biết, nhưng tại sao lại không biết người ta đang ngày đêm tận diệt cá bằng điện, bằng lưới mắt nhỏ vơ vét cả cá lớn lẫn cá con.

Việc đầu tiên cần làm là ở ngay chính đầu vào, tức các làng nghề sản xuất ngư cụ. Một cam kết có tính pháp lý không được sản xuất lưới bắt cá mắt nhỏ là hoàn toàn khả thi.

Chính quyền địa phương cũng cần lên danh sách những người dân làm nghề cá ở khu vực mình quản lý, để cùng ký cam kết không đánh bắt cá bằng những phương tiện trái quy định. Đặc biệt, luật pháp nên nhanh chóng sửa đổi theo hướng tăng nặng mức phạt, để đủ sức răn đe vi phạm.