Ngày 12-5 tại Paris, bức Thiếu nữ uống trà (hình trên) được nhà Auction.fr bán thành công. Nhưng ngay sau đó báo chí tại Việt Nam chứng minh đó là bức giả, bức dưới mới đúng của danh họa Vũ Cao Đàm. Người mua buộc nhà đấu giá trả lại tiền. Sở dĩ làm được điều này nhanh chóng là vì bức thật có “đường đi nước bước”, lai lịch rất rõ ràng.

Vậy làm sao để khắc phục, nhất là với những người mới nhập cuộc?

Nhiều phân tích về giá bán của những sản phẩm do con người tạo ra cho thấy tranh vẽ luôn thuộc diện đắt và xa xỉ bậc nhất. Một bức tranh đắt tiền hơn một máy bay, một du thuyền, một tòa lâu đài… là chuyện thường thấy.

Tuy mỹ thuật Việt Nam chưa có nhiều tác phẩm giá thật cao, nhưng đắt tiền hơn một xe hơi, một ngôi nhà… vài tỉ đồng cũng đã phổ biến.

Thế nhưng, khi mua một chiếc xe gắn máy cũ vài triệu đồng người ta sẵn sàng ra cơ quan chức năng để làm giấy tờ, công chứng, trong khi một tác phẩm mỹ thuật vài chục triệu đồng, thậm chí vài trăm triệu, chỉ có niềm tin và sự dấm dúi, thật là vô lý.

Nhìn ở cấp độ vĩ mô thì Việt Nam đang cần thêm một số tổ chức, công cụ căn bản để đáp ứng cho việc hình thành thị trường thực thụ. Đó là các tổ chức thẩm định, bản quyền, đấu giá, bảo hiểm, ngân hàng… để tiến hành “tái khai sinh” rồi làm hồ sơ cho các tác phẩm đang trôi nổi trong đời sống.

Mỹ thuật hiện đại Việt Nam gần như nằm trộn trong thế kỷ 20, phương pháp khối phổ gia tốc (AMS) như hiện nay có thể xác định hàm lượng carbon-14 với sai số chỉ khoảng vài năm, giá thành cũng không đắt nếu so với giá một tác phẩm (từ 500 đến 1.000 USD cho 1 đến 5 mẫu thử). Nếu tự tin vào các phẩm mình đang sở hữu, việc trích mẫu gởi đi thử là việc nên làm ngay.

Tranh giả – tranh nhái xuất hiện một cách phổ biến thì giấy chứng nhận, thậm chí hợp đồng mua bán làm giả có gì khó. Thế nhưng, việc tối thiểu mà người mua phải có là giấy chứng nhận và hợp đồng mua bán, trong đó có thể nói rõ ai là người sẽ đóng thuế.

Sơn mài “Thúy Kiều và Kim Trọng” được cho là cỦA Nguyễn Tư Nghiêm trong triển lãm Những bức tranh trở về từ châu Âu tại TP.HCM – Ảnh: HỮU KHOA

Trường hợp ông Vũ Xuân Chung trong triển lãm Những bức tranh trở về từ châu Âu tại TP.HCM vừa rồi là một ví dụ. Xét cho cùng thì những giấy chứng nhận kia chưa có ý nghĩa gì nhiều so với xuất xứ, lịch sử, chất lượng của tác phẩm, nhưng ít ra nó là công cụ đủ để ông Chung chống chế lại tình trạng bất lợi đang xảy đến với triển lãm của mình.

Nguyên tắc bất di bất dịch của việc mua bán nghệ thuật là không rõ ràng xuất xứ hoặc đường đi nước của tác phẩm thì không mua. Nếu tác phẩm đã in sách báo, hoặc đã qua tay 3 – 4 người sở hữu thì dấu vết lưu giữ phải được mô tả lại.

Thường không thể có tác phẩm bậc thầy từ trên trời rơi xuống; còn nếu có, việc đầu tiên phải xác định xem trong lịch sử bậc thầy đó có vẽ một bức như vậy không, và phải xác định hàm lượng carbon-14.

Nhà sưu tập Tira Vanichtheeranont – vốn có nhiều cay đắng với mỹ thuật Việt Nam – cảnh báo trên Facebook của mình:

“Không nên dễ dàng mua tranh vì nhà môi giới nổi tiếng. Vì chữ ký. Vì giấy chứng nhận. Vì được trưng bày, triển lãm đâu đó. Và cũng không nên mua từ sở hữu của ai đó quen biết. Hãy tìm hiểu, học hỏi thật kỹ trước khi mua”.

Giấc mơ ngày – tác giả Lê Kinh Tài có giá 158.000 USD, tương đương 3,5 tỉ đồng.

Nên lờ các “bậc thầy” đi

Hoặc người làm giả cố tình tạo đường đi nước bước rõ ràng cho bức giả, trong khi bức thật thì được giữ kín. Người mua/xem buộc phải tin vào lý lịch giả.

Tình trạng tranh giả – tranh nhái hỗn tạp gây bất lợi cho thị trường và niềm tin, đã quá rõ. Nhưng nhìn ở mặt “tích cực”, nó cũng có mấy khía cạnh đáng lưu ý.

Đầu tiên, do mất niềm tin, nên nhìn chung giá bán của đa phần tác phẩm Việt còn thấp, vẫn tương đối dễ mua với người mới nhập cuộc sưu tập.

Thứ hai, tranh giả – tranh nhái làm cho việc sưu tập vốn lặng lẽ trở nên kịch tính, hồi hộp hơn, cũng đáng để phiêu lưu.

Cuối cùng, nó mở ra một cánh cửa thị trường cho các tác giả đương đại, vì lâu nay thị trường thường ưu tiên mua/bán các thế hệ đầu (đa số đã qua đời) và một số người trong thế hệ Đổi mới.

Nếu tình trạng tranh giả – tranh nhái không được cải thiện, gột rửa bằng những biện pháp rõ ràng, khoa học, thì đã đến lúc người mua, giới sưu tập nên lờ các “bậc thầy” đi.

Những sáng tạo, đóng góp của họ nên để cho giới phê bình, lịch sử mỹ thuật và cuộc đời ghi nhận bằng nhiều cách, như in sách hoặc đặt tên đường…

Còn thị trường nên tái khởi động bằng những tác giả còn sống, nơi người mua và người bán có nhiều điều kiện để kiểm định, ký hợp đồng, quay phim chụp hình.

Tại Việt Nam, nhiều người thắc mắc, thậm chí… chửi bới, rằng tại sao Lê Kinh Tài vẽ nguệch ngoạc, vẽ cà rỡn mà lại có thể bán giá cao bậc nhất. Như bức Giấc mơ ngày (sơn dầu, sơn thỏi và acrylic trên bố, 155 cm x 300 cm, 2009) được bán với giá 158.000 USD, tương đương 3,5 tỉ đồng.

Bí mật của Lê Kinh Tài, nếu có, đó là sự minh bạch về đường đi nước bước của tác phẩm và không chấp nhận bán phá giá. Nếu bức Giấc mơ ngày được bán ngay năm sáng tác thì chỉ khoảng 50.000 USD. Gần 10 năm sau, bức tranh có giá trị gấp 3 lần. Để 5-10 năm nữa, giá nó sẽ còn khác.

Phải làm lại từ đầu?

Nếu kéo dài tình trạng bất minh để nuôi dưỡng tranh giả – tranh nhái thì đến một lúc thị trường mỹ thuật Việt Nam sẽ hoàn toàn bị phá sản vì khủng hoảng, khó mà phục hồi.

Thực tế cho thấy đồng tiền và những cái lợi tức thời đã làm mờ mắt nhiều người, nơi không chỉ có các bậc thầy bị làm giả – làm nhái, mà ngay cả các tác giả còn sống.

Không chỉ có các tác giả thế hệ 3X, 4X, 5X có tranh giả – tranh nhái, mà ngay cả 6X, 7X, 8X cũng đã phổ biến hơn. Nhiều người còn chủ động làm.

Cho nên với thị trường mỹ thuật Việt Nam, tùy cách tính, có thể đã hơn 30 năm, hoặc hơn 80 năm, nhưng muốn trở nên bài bản, minh bạch thì gần như phải làm lại từ đầu.

>> Video: Nhà chuyên môn bày tỏ ý kiến về nạn tranh giả, tranh nhái ở Việt Nam:

(Thực hiện: Phòng Truyền hình Tuổi Trẻ)