Ông K. chưa bao giờ tưởng tượng được rằng mọi chuyện lại trở nên tồi tệ như vậy. Sau 3 năm dẫn đầu cuộc điều tra bí mật về vấn nạn buôn bán rùa biển tại Việt Nam, quê hương của ông, những nỗ lực ấy đã đưa ông đến trước cửa ba nhà kho tại khu ngoại ô nằm ngoài Nha Trang – một điểm đến nổi tiếng tại tỉnh Khánh Hòa.

Ngay sau khi cánh cửa được mở, điều đầu tiên ông K. thấy xộc lên mùi của nhiều loại hóa chất trộn lẫn với mùi hôi thối của xác chết. Tiếp theo là hàng ngàn con rùa biển xếp chồng lên nhau lên tận mái nhà. Hai trong ba nhà kho có cảnh tượng như vậy.

“Tôi cảm thấy sốc nặng khi nhìn thấy cảnh tượng này”, ông K. cho biết (ông yêu cầu không để tiết lộ tên thật vì ông vẫn sẽ còn tiếp tục điều tra vụ việc này).

Một cuộc đột kích thứ hai vào tháng sau tại một trang trại gần đó, cũng đã phát hiện cảnh tượng tương tự. Cảnh sát phát hiện khoảng 7.000 con rùa biển, số lượng lớn chưa từng có từ trước đến nay.

Đó là vào tháng 11 năm 2014, và Việt Nam vẫn chưa bắt giữ hay có bất kỳ hành động truy tố hình sự nào, mặc dù cuộc điều tra của ông K cho thấy kẻ chủ mưu là một một doanh nhân địa phương giàu có.

Nhiều tháng và giờ đã hàng năm trôi qua, vụ việc vẫn đang tiếp tục bị đình trệ, các nhà bảo tồn coi đây như một sự thất bại của Việt Nam trong việc xử lý hoạt động buôn bán bất hợp pháp.

“Bạn có thể bắt giữ những tay buôn lậu nếu bạn muốn, nhưng để ngăn chặn việc buôn bán bạn sẽ phải bắt giữ kẻ chủ mưu”, ông Douglas Hendrie, cố vấn kỹ thuật của nhóm phi lợi nhuận Giáo dục thiên nhiên Việt Nam (ENV), có trụ sở tại Hà Nội, nói. ENV đã phát động cuộc điều tra này và ông K hiện đang làm việc cho họ.

“Vụ này chỉ là phép thử của chúng tôi”, Hendrie nói, “một cách để nói, Việt Nam, hãy cho chúng tôi thấy rằng, các vị nghiêm túc về việc triệt phá loại buôn lậu này như các vị nói”.

Việt Nam là một mắt xích chính trong buôn bán động vật hoang dã bất hợp pháp, vừa đóng vai trò nguồn cung cấp, nguồn tiêu dùng và là nước trung chuyển động vật buôn bán bất hợp pháp từ Đông Nam Á vào Trung Quốc. Tuy nhiên vào đầu năm 2014, nguyên Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng tuyên bố quyết định triệt phá đường dây buôn bán động vật quý hiếm bất hợp pháp.

Cuối năm 2014, rùa biển cùng với hổ, voi, gấu và tê tê được liệt vào danh sách các loài động vật cần được bảo vệ. Buôn bán bất kỳ loài động vật nào trong danh sách trên sẽ bị coi là phạm pháp, có thể bị truy tố và kết án tù lên đến 7 năm.

Ông K. đã tham gia vào vụ điều tra rùa biển từ năm 2011 khi một tàu cá Việt Nam bị bắt giữ tại Philippines, tại đó chính quyền phát hiện khoảng 200 xác rùa biển trên tàu. Trong những tháng tiếp theo cũng đã xảy ra những vụ việc tương tự tại Việt Nam cũng như Philippines, đều là mang xác rùa biển tới Sa Kỳ, một cảng biển ở Quảng Ngãi.

Vì thế, ông K cùng đồng nghiệp đã tới Quảng Ngãi, đóng giả làm các tay buôn, hay những sinh viên nghiên cứu, tra cứu thông tin về rùa biển. Họ đã phát hiện một nhóm thợ lặn chuyên bắt rùa biển, và bán chúng cho các tay buôn tại chợ đen.

“Các vị đang nói những điều vô nghĩa”

Thay vì lập tức báo cáo chính quyền và khuyến khích việc truy tố những kẻ săn trộm, ông K. lại để mắt đến một người có vai trò cao hơn: một tay buôn được những tên săn trộm cho biết là người cầm đầu, và có thể còn hơn thế nữa.

Khi tạp chí National Geographic liên lạc với tên buôn này qua điện thoại, ông ta nói không biết gì cả. “Các ông gọi nhầm người rồi”, ông ta nói trước khi gác máy.

Nhưng ông K. và ENV cho biết những bằng chứng từ các nguồn khác nhau đã đều dẫn đến ông ta, và y đã từng có những tiền án liên quan tới rùa biển. Vào năm 2009, chính quyền đã thu giữ gần 850 con rùa biển, và ông ta đã bị phạt 10 triệu đồng “xử phạt hành chính”.

Ông K. cho biết, người dân địa phương tại vùng lân cận của nhà kho xác nhận những con rùa đó là của các tay buôn, trong khi chủ trang trại nơi nhóm rùa thứ hai được tìm thấy cho biết tay buôn bị tình nghi đã nhờ ông ta giữ những con rùa trong đó. Những thợ lặn, các tay buôn khác, và cả cảnh sát đã xác nhận sự liên quan của ông này.

Một số nguồn tin địa phương xác nhận sự tham gia của ông ta cho National Geographic, kể cả việc ông ta sở hữu những nhà kho đó và đồng thời là một tay buôn rùa có tiếng. Bùi Cao Pháp, phó chủ tịch xã nơi nhà kho được xây cũng cho biết nhà kho ấy thuộc về ông ta.

Trong khi đó, sau năm 2014, một người dân địa phương khác, Hoàng Tuấn Hải, đầu thú với cơ quan chức năng về hành vi của mình. Hendrie và ông K. tin rằng, Hải muốn bao che cho tay thương gia này.

Nhưng ngay cả Hải vẫn chưa bị bắt giữ hay truy tố, và không ai có vẻ như đang điều tra việc liệu anh ta có liên quan đến vụ việc này hay không. “Đã 2 năm trôi qua, nhưng tôi có cảm giác như đã lâu lắm rồi.” Ông K. cho biết.

Miễn trừ cho những tên trùm sò

Các vụ bắt giữ trong năm 2014 được báo chí Việt Nam đăng tải đậm nét. Báo chí quốc tế cũng nhập cuộc. Theo như Hendrie, Chính phủ Việt Nam dường như đã có động lực để tiến hành truy tố. “Chúng tôi đã nhận được phản ứng từ phía trung ương cho biết họ cam kết sẽ khởi tố vụ việc này” – Hendrie cho biết.

Nhưng Việt Nam vẫn chưa truy tố một trùm sò buôn bán động vật bất hợp pháp nào, mặc dù những tên thợ săn, buôn lậu nhỏ thường xuyên bị bắt và trừng phạt.

“Nếu nhân vật chính trong vụ việc này chỉ là một người dân thường, có lẽ giờ anh ta đang ngồi tù rồi”, Bùi Thị Hà, Phó giám đốc ENV và là trưởng nhóm chính sách và pháp lý của EVN nói. “Nhưng anh ta có ảnh hưởng lớn, anh ta giàu có”.

Hà cho biết, đại diện tỉnh đã đảm bảo với bà rằng, họ đang theo đuổi cuộc điều tra ấy đến cùng, và việc chậm trễ là do “khó khăn trong việc áp dụng luật,” như đã đề cập trong bức thư gửi Bộ Công an năm 2015 nói rõ khó khăn để xác định rùa biển thuộc danh mục nào.

“Thỉnh thoảng khi đọc về những vụ việc này bạn sẽ có cảm tưởng công an Việt Nam cứ như là cảnh sát trong phim Keystone Cops vậy, luôn luôn đến chậm trong khi thủ phạm đã biến mất từ lúc nào,” Jake Brunner, điều phối viên chương trình Việt Nam của Liên minh Quốc tế bảo tồn thiên nhiên (IUCN) cho biết. “Nhưng điều đó không đúng. Chính quyền ở đây hoàn toàn có khả năng bắt giữ những ai mà họ muốn”.

Đại diện Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Công an, Bộ Tài nguyên và Môi trường, Tổng cục Thủy sản, Viện kiểm sát nhân dân tối cao đã hoặc là từ chối trả lời phỏng vấn, hoặc đổ tại người khác.

“Chúng tôi không xử lý trường hợp này” – là một điệp khúc phổ biến. Ông Lê Đình Hoàn, Viện Kiểm sát Khánh Hòa, nói phóng viên National Geographic gọi điện thoại lại sau giờ nghỉ nhưng sau đó lại không nhấc máy. Còn ông Phạm Trọng Cường, Chánh Văn phòng Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an tỉnh Khánh Hòa trả lời: “Tại sao các vị yêu cầu trả lời phỏng vấn qua điện thoại? Làm sao để tôi biết các vị là ai?”.

Gây áp lực

Tuy nhiên, bà Hà khẳng định rằng, đại diện chính quyền ở các cấp cao hơn đã gửi công văn yêu cầu chính quyền tỉnh Khánh Hòa tiến hành khởi tố. Đại sứ quán Mỹ tại Việt Nam cũng tích cực tham gia tìm kiếm giải pháp. Một nhóm chuyên gia rùa biển hồi tháng 4 đã gửi thư cho Đại sứ Việt Nam tại Mỹ Phạm Quang Vinh đề nghị ông “khuyến khích các quan chức Việt Nam đóng vai trò nghiêm túc hơn”.

“Tôi chắc chắn rằng có nhiều người trong Chính phủ Việt Nam muốn khởi tố vụ việc này, nhưng tôi cũng biết có những tội phạm buôn bán động vật hoang dã ở Việt Nam và một số nước khác dường như được miễn trừ hoặc không thể đụng đến” – Earl Possardt, điều phối viên Chương trình Rùa biển quốc tế tại Tổ chức Cá và Động vật hoang dã của Mỹ, nói. Tổ chức này hỗ trợ tài chính cho ENV để điều tra ban đầu.

Và những phóng viên viết về nạn buôn bán động vật hoang dã hay bị đe dọa. Phóng viên điều tra Đỗ Doãn Hoàng (của Báo Lao Động – PV) đã bị một số kẻ đánh trọng thương hồi tháng Ba. Hoàng nghi ngờ rằng những kẻ tấn công – đánh gãy ngón tay anh – muốn bịt miệng công việc điều tra của anh, mặc dù Hoàng cũng không chắc những kẻ tấn công có liên quan đến vụ điều tra về động vật hoang dã hay không.

Trong khi đó, bà Hà của ENV vẫn kiên trì muốn thấy vụ rùa biển được giải quyết. Hồi tháng Giêng, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao gửi công văn cho chính quyền tỉnh Khánh Hòa, nói rõ rằng, họ cần truy tố Hải. Trong công văn trả lời, tỉnh Khánh Hòa cho biết họ không thể làm như vậy vì chưa có lệnh của Tòa án Tối cao và Bộ Công an.

Bà Hà đang thúc đẩy một cuộc họp với các cơ quan chính phủ có liên quan, với hy vọng rằng, họ có thể một lần nói rõ với các quan chức tỉnh Khánh Hòa về nhiệm vụ của họ theo luật pháp Việt Nam. “Tôi nghĩ chúng tôi có thẩm quyền để khởi tố vụ án này. Câu hỏi đặt ra là liệu các nhà chức trách có sẵn sàng thực hiện cam kết và làm gương cho thế giới hay không” – bà Hà nói.