Với trẻ bị bỏ lại phía sau: Các em nhớ cha mẹ, không thể tập trung học được, và sớm nghỉ học.
Với trẻ di cư cùng cha mẹ tới các thành phố lớn:
“Một loại giấy tờ quan trọng thường cản trở cha mẹ di cư đăng ký cho con vào trường công lập có mức học phí phải chăng – giấy tạm trú.
Chủ nhà được pháp luật yêu cầu phải đăng ký và xác nhận nơi cư trú tạm thời của người thuê nhà với chính quyền địa phương. Tuy nhiên, không phải tất cả chủ nhà đều tuân thủ, đặc biệt nếu doanh nghiệp của họ là bất hợp pháp. Nhiều người chỉ đơn giản là do dự khi phải giải quyết những rắc rối về thủ tục hành chính.
‘Đôi khi họ [chủ nhà và người di cư] phải trả tiền cho quan chức địa phương chỉ để mọi việc được thực hiện nhanh và gọn’, giám đốc một tổ chức phi chính phủ địa phương tại Thành phố Hồ Chí Minh cho biết.
Các chuyên gia cho biết việc chuyển trường liên quan đến một quy trình đầy rẫy thủ tục hành chính rườm rà, đặc biệt là đối với các gia đình di cư.”
(Tóm tắt và dịch từ bài Climate migrants are earning more. Why are their kids dropping out?)
- Climate migrants are earning more. Why are their kids dropping out?
- Làn sóng di cư vùng núi phía Bắc (3 bài)
***
Climate migrants are earning more. Why are their kids dropping out?
Childcare, red tape and separation from parents stand in the way of school for children of millions of Mekong Delta migrants
HO CHI MINH CITY, VIET NAM – In a 12-square-meter rented apartment lined with pink Hello Kitty wallpaper, Thúy Hằng, 37, continually ponders whether to bring her six-year-old daughter from the rural Mekong Delta to the city.
Hằng works at an Adidas supplier factory and her husband at a wood processing factory. The couple left their two daughters with the grandparents in Đồng Tháp province, when the girls were only infants.
For years, Hằng has dreamed of reuniting with her children. She decorated the room, inquired about schools and had the funds ready, but could not figure out childcare. The couple work until 7-8pm, and public schools close at 4:30pm.
In the past decade, more than one million people have left the Mekong Delta for industrial zones in Ho Chi Minh City – as the region faces mounting environmental stress.
Once considered Viet Nam’s rice bowl, the delta now grapples with sediment loss, saltwater intrusion and soil erosion – the results of upstream dams, rampant sand mining and climate change.
FOOTAGE: Thành Nguyễn, Bảo Uyên.
VIDEO: climateXchange
While migration has improved many laborers’ incomes, families now face a dilemma with their children – to bring them or leave them behind.
In the delta, where getting to school means crossing mazes of rivers and canals, the exodus is widening the region’s already large education gap.
Whether left behind or migrating with their parents, children in the delta face various barriers to continue their studies. In 2024, the region topped the country for the number of children out of school and adults who did not finish a secondary education.
Migrant workers are now determined to secure a good education for their children, and they have the money for it, said a 2024 study by the National University of Singapore. Yet many have stumbled at the last barriers – childcare, bureaucracy and separation from their children.
Left behind
Hằng is extremely worried her children will eventually drop out of school without her presence. She said her parents were illiterate and unable to help with homework.
“I only studied until seventh grade. But if she’s with me, [her study] will be more effective,” she told Mekong Eye.
Hằng’s concerns became a reality for Nguyễn Hồ Quốc Toản, whose son dropped out at 17.
“He couldn’t focus anymore. Maybe he missed us,” the shrimp farmer turned wood factory worker explained.
Toản’s children only finished 8th and 11th grade – further than most children in their village – thanks to his and his wife’s earnings in Bình Dương, Ho Chi Minh City. Yet without his parents close, the older child’s education was eventually cut short.
Now he works at a packaging factory while studying for a driver’s license, hoping to one day become a professional driver.
Their daughter is now their remaining hope. Like Hằng, Toản wishes to reunite the whole family in the city, where he believes their children will have better opportunities.
On the move
Thang Huy (a pseudonym), 16, had been receiving a free education at a school 200 kilometers from her mother, until she dropped out in the 7th grade. Huy was the first of her family to reach secondary school, largely thanks to a provincial policy that prioritized ethnic Khmer students.
“I missed my parents,” the teenager explained. “I couldn’t focus on studying.”
Her 13-year-old brother soon followed in her footsteps. They are now reunited with their mother Xi (also a pseudonym) in Ho Chi Minh City, but the 32-year-old mother has struggled to re-enroll her children. Their landlord does not want to get involved in the paperwork, she said.
One major piece of paper often hinders migrant parents from enrolling their children in affordable public schools – a giấy tạm trú, or temporary residence certificate.
Landlords are required by law to register and confirm tenants’ temporary residence with local authorities. Not all comply, however, especially if their own business is illegitimate. Many are simply hesitant to deal with bureaucratic hassles.
“Sometimes they [the landlord and migrant] have to pay local officials just to get it done quickly and smoothly,” said the director of a local NGO in Ho Chi Minh City which supports migrant workers, who wished to speak anonymously.
Scholars say school transfers involve a process ridden with red tape, especially for migrant families.
“It’s even harder for families that are pushed out of the Mekong Delta by climate change,” said Trịnh Thị Trà, a research fellow at the Institute for the Public Understanding of Risk (IPUR) at the National University of Singapore.
These families tend to be poorer, less educated, far less informed or equipped to deal with such challenges than other migrant groups, she said.
Trương Chí Hùng, a lecturer at An Giang University and a researcher on Mekong Delta culture, who grew up in the region, said without addressing bureaucratic barriers, education policies will continue to exclude many migrants’ children.
Migrant parents need counsel, he argued, since they are often unfamiliar with the education system.
“Some strive to support their children through high school, but it often ends there,” Hùng said. “The children would marry soon afterwards because there is no one guiding them on what to do next.”
Leaving years of extreme heat and river sediment loss that withered their rice crops, Xi is determined to work long hours, even for a meager wage, to support her daughter. Yet such family support is not typical among migrant parents, Xi said, as many prefer to see their children start laboring jobs early.
“A lot of kids here are staying home like mine, waiting until they are grown enough to work,” she said.
FOOTAGE: Thành Nguyễn, Bảo Uyên.
VIDEO: climateXchange
Enrolled
Migrant families able to enroll their children often face another issue – childcare.
In factory-heavy districts, local governments have expanded public kindergarten programs, but they close by 5:30pm and offer no weekend or summer care. Across Ho Chi Minh City, only one public pre-school stays open an extra hour on weekdays and provides care on Saturdays.
To solve this problem, one migrant parent has to forgo overtime in the factory to fit school hours, or leave their job for informal gigs that are more flexible. Often, it is the mother.
Although the government has encouraged companies to provide on-site childcare, few have followed through.
Nguyễn Đức Lộc, director of the Social Life Research Institute and a sociologist who studies migrant labor, acknowledged the government’s efforts to ensure equal access to education.
“However, equity doesn’t just mean free or affordable,” he argued. “It has to mean quality and accessibility.”
There are private pre-schools that align with factory schedules and offer dependable care, but they charge more than half a worker’s monthly wages.
In industrial zones, informal, low-cost daycare centers have started to emerge to fill in the gaps. This is usually the only affordable option for migrant parents who are unable to send their children back to the countryside.
Yet after reports of overcrowding, neglect and physical abuse at some of these facilities, many parents had to take a more costly route – a private school.
Nguyễn Thị Đẹp, 30, a factory worker originally from Gò Quao commune in An Giang province, pays more than VND 4 million a month (US$153), nearly half her salary, to send her children to a licensed private preschool. This is the lowest tuition she could find in the industrial zone in Bình Dương.
Đẹp and her husband took extra shifts and cut back on spending to afford childcare, yet within six months, rising costs became unmanageable. Fearing debt, they sent their children back to their village.
The couple had worked as wage laborers on shrimp farms in the Mekong Delta, before they lost their jobs due to rising heat that decimated the shrimps, and moved to industrial Bình Dương with their children.
The move delayed their eldest daughter’s enrollment in first grade by one year. Then Covid-19 delayed her schooling for another year.
“It’s a regret I still carry,” Đẹp said, referring to her decision to bring the children to the city.
Earlier this year, the government proposed a monthly subsidy of VND 350,000 (US$13.40) for pre-school tuition and meals. Though this subsidy applies for migrant children attending private schools, many families told Mekong Eye the amount falls far short of covering actual costs.
Trà, the NUS research fellow, said climate migrants, already an extremely vulnerable group, frequently end up in informal settlements in the city, working precarious jobs.
If their children cannot access education, they remain trapped in this cycle of insecurity, she warned. “It’s a vicious cycle,” Trà said.
Separated since birth
As her six months of maternity leave is ending, Lê Thị Bích Phương, a 35-year-old Khmer mother, is preparing to leave her two-month-old baby daughter.
Phương has started weaning her baby and switched to formula, so the grandparents can take over when she returns to her factory job in Bình Dương.
“By the time I left, she would be used to formula,” Phương said.
FOOTAGE: Thành Nguyễn, Bảo Uyên.
VIDEO: climateXchange
Years ago, Hằng had to do the same for her two daughters. Being forced to wean them early took a heavy toll on the mother. She was constantly anxious about their health.
“I’m terrified of late-night calls,” said Hằng, her eyes fixated on their photos on her phone. “It could mean they need to go to the hospital.”
Hằng is going back and forth between her options, but is determined to keep her children in school as long as possible. She cannot afford to give up more overtime hours, while after-school tutoring in the countryside is not available.
“Whatever it takes, the lives of my daughters must be different from mine,” she said.
This story was produced in collaboration with the National University of Singapore and climateXchange.
The names of localities, cities and provinces in this article reflect Viet Nam’s administrative reform, which took effect on July 1, 2025.
***
Làn sóng di cư vùng núi phía Bắc (3 bài)
6h một buổi sáng đầu tháng 9, tranh thủ trước giờ lên nhà máy, vợ chồng Dê chụm đầu vào màn hình điện thoại trong cuộc gọi chớp nhoáng về quê nhà Sơn La – cách đó 1.800 km. Đầu dây bên kia, ba đứa trẻ – hai trai, một gái – cùng ló đầu trước camera, hào hứng kể với bố mẹ chuyện được nghỉ học vì bão to, lũ quét, sạt lở khắp nơi.
Trong khi tụi nhỏ tận hưởng niềm vui, đầu Dê nghĩ không dứt về những con đường nham nhở dọc bản Trung Thành (xã Kim Bon, huyện Phù Yên, Sơn La) mỗi mùa mưa lũ. Sau bão Yagi, dân bản truyền tay nhau hình ảnh những quả đồi sạt, con đường bị ngoạm một góc to…, anh càng thêm nóng ruột.
“Thương quá. Nếu mưa lâu, đất nó sập, sợ lắm”, Dê nói, giọng chùng xuống, nhìn sang vợ mắt đỏ hoe. “Mình ở xa như này, chẳng biết làm sao”.
7 năm trước, vợ chồng Dê lần đầu bỏ núi rừng Sơn La, dứt áo xa con, “xuống” Bình Dương làm công nhân. Khi ấy là tháng 9/2017, cũng vào mùa mưa, nước tuôn trắng xóa, anh nghĩ đó lần đầu cũng là lần cuối, đi một chuyến rồi về. Nào ngờ, thêm ba “lần cuối” nữa, vợ chồng vẫn xa quê.
Năm mở đầu hành trình “xuống núi” của vợ chồng Dê cũng là lúc tỷ suất xuất cư ở vùng Trung du và miền núi phía Bắc tăng mạnh, và lần đầu lên vị trí thứ hai cả nước vào năm 2021, sau gần hai thập kỷ. Trong khi, giai đoạn 2006 – 2008 vùng này từng có tỷ suất xuất cư thấp nhất nước.
Theo khảo sát năm 2020 của Tổ chức CARE Quốc tế tại Việt Nam, giai đoạn 2017-2019, số người rời quê tăng vọt lên 200% ở nhiều nhóm dân tộc. Trong đó, lao động đi làm ăn xa là xu hướng mới nổi trong cộng đồng dân tộc Mông, Vân Kiều, Xơ Đăng. Hai lựa chọn phổ biến là làm công nhân nhà máy (68,7%) và việc làm phi chính thức hoặc thời vụ (18,3%).
Điểm đến và thời gian di cư của nhóm này cũng dần thay đổi. Ban đầu, họ chỉ có ý định di cư vài tháng “nông nhàn”. Nhưng thiên tai, những món nợ “ám ảnh truyền đời” và sức hút của đô thị ngày càng kéo họ đi xa hơn. Những chuyến di cư trở thành dài hạn, chưa tính ngày về.
Cuộc Nam tiến của dân bản
Năm 2017, khi Sồng Páo Dê 20 tuổi, anh đã cưới vợ được 7 năm và gánh vác trọng trách chăm lo gia đình 7 người, thay cha. Như mọi năm, Dê xuống giống sớm 30 kg ngô, không trồng lúa. Nhà chỉ có hai vợ chồng là lao động chính, “hai tay làm là hết sức” nên không xuể việc. Cái ăn cho gia đình 7 người chờ hết vào vụ ngô duy nhất trong năm.
Năm đó, ngô được mùa – năng suất cao nhất 5 năm, nhưng giá lại rớt mạnh, chỉ còn 40 nghìn đồng mỗi yến, “mất hẳn 10 giá so với trước”. Cục tiền 50 triệu đồng mới cứng chỉ sau hai ngày đã vơi một nửa vì phải trả nợ giống, phân bón, nợ vay gạo ăn trước đó. Số dư còn lại không đủ đổ đầy hũ gạo tới mùa thu hoạch năm sau, cũng như trang trải hàng ngày.
Đến cuối năm, dù phơi mình ngoài trời từ sáng tới tối mịt, bất kể mưa nắng, vợ chồng Dê vẫn hai bàn tay trắng.
“Cảm thấy rất chi là khổ. Rất chi là đau cái đầu, không thể làm gì được nữa”, Dê kể lại suy nghĩ lúc đó.
Những mùa vụ trồi sụt, trong khi con gái lớn bắt đầu học bán trú, con trai thứ hai còn chưa cai sữa, bố mẹ ngày một thêm tuổi, Dê càng thấy bất an.
Giá ngô tiếp tục xuống. Những vụ lúa cũng giảm sản lượng do đất đai cằn cỗi. Vùng Trung du và miền núi phía Bắc có diện tích đất bị thoái hoá trung bình và nặng lớn nhất cả nước, theo đánh giá của Bộ Tài nguyên và Môi trường khi ấy.
Ngồi trong căn nhà dột lỗ chỗ, có chỗ to bằng bàn tay người lớn, Dê nhớ lại chuyện đi làm công ty mà anh họ Sồng A Thái (32 tuổi) kể bên bát rượu ngô dịp Tết.
Ngày nghỉ, vợ chồng Sồng Páo Dê (27 tuổi, người Mông ở huyện Phù Yên, Sơn La) chuẩn bị đồ ăn cho bữa ăn cùng đồng hương trong dãy trọ.
Thái là một trong 6 người đầu tiên rời bản vào Bình Dương năm 2015, sau khi được người quen của bố mẹ giới thiệu làm công nhân xưởng gỗ. Công việc không cần biết chữ, lương 6-7 triệu đồng mỗi tháng, đều đặn, không phải phơi nắng, đội mưa, cũng không cần chờ cuối năm mới có tiền như làm nông.
Qua Tết 2015, Thái cùng em trai “mở đường” cho thế hệ người Mông đầu tiên ở bản đi làm ăn xa. Họ rời nhà lúc trời rét tối mịt, men theo con đường một bên núi, một bên vực để xuống thị trấn. Từ đây, họ đổi hai chặng xe, đi gần 3 ngày 3 đêm mới chạm đất Bình Dương.
Thông tin làm việc dưới thành phố “kiếm được đồng tiền kha khá” lan truyền qua những cuộc gọi giữa người đi và người ở lại. “Đi miền Nam làm công ty” dần phổ biến trong vốn từ vựng của dân bản.
Dê không biết miền Nam ở đâu, cũng chưa hình dung đi công ty là làm gì, nhưng anh tin người họ hàng. “Làm ngày nào là của mình hết, không cần chi cho chủ nợ”, “thời tiết lại mát mẻ, không lạnh” – những mô tả về vùng đất mới càng khiến Dê củng cố quyết tâm rời quê hương.
Tháng 9/2017, Dê lặp lại hành trình của Thái, say xe tới độ “chỉ muốn nhảy ra ngoài”. Và cũng đến lúc đó, Dê mới nhận ra “mình ở trên đầu bản đồ, còn miền Nam thì ở dưới chân”.
“Bắt buộc phải đi”, anh giải thích cho lựa chọn khi đó. “Ở nhà không làm ra đồng tiền nào”.
Một tháng sau khi Dê rời đi, huyện Phù Yên hứng chịu trận lũ lịch sử. Nhiều xã, bản, trong đó có Kim Bon, bị cô lập do sạt lở, giao thông chia cắt. Thiên tai và khó khăn của nghề nông khiến những người trẻ càng muốn đi tìm sinh kế mới.
Tháng 11/2017, vợ Dê – Giàng Thị Dở (31 tuổi) – cũng nối gót chồng, hoà vào làn sóng di cư khỏi bản làng.
Chị Giàng Thị Dở (31 tuổi, người Mông, Sơn La) theo chồng vào Bình Dương làm công nhân từ năm 2017 bởi làm nông ở quê không đủ sống.
Hơn 30 năm nghiên cứu về di cư, GS Đặng Nguyên Anh, nguyên Phó chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, cho biết cuộc chuyển cư giai đoạn 2017-2019 đánh dấu lần thứ hai người dân tộc thiểu số Trung du và miền núi phía Bắc “bứt rễ” khỏi quê hương trong gần hai thập kỷ.
Giai đoạn 2009-2012, hình thái di cư phổ biến là nông thôn đến nông thôn – vào Tây Nguyên khai hoang. Còn lần này, luồng di cư đến đô thị tìm việc là chủ đạo, với những cuộc “xuống núi” dài hơi và xa hơn. Trước đây, Đồng bằng sông Hồng – trung tâm kinh tế gần nhất – thường là điểm đến chính của người dân tộc thiểu số phía Bắc. Nhưng giờ đây, họ không ngại hành trình về phương Nam.
Tác động của biến đổi khí hậu và môi trường đang gián tiếp đánh vào sinh kế người dân, trở thành “lực đẩy” khiến nhiều thanh niên vùng cao ra đi. Họ không còn sống được bằng nghề nông như cha ông mình.
“Mô hình di cư chuyển sang dài hạn, thay vì thời vụ. Giống như cái cây bén rễ, khi đã bám chắc rồi thì ít về”, GS Đặng Nguyên Anh ví von.
Giờ lên nương thay bằng giờ vào công xưởng. Con gái thay váy hoa, con trai đổi chiếc quần thụng, họ khoác lên mình đồng phục công nhân. Từ những nông dân, họ chính thức tham gia vào mắt xích cuối trong chuỗi sản xuất công nghiệp. Những “bản làng” mới – xóm trọ cùng dân tộc – được thành hình ngay cạnh ống khói nhà máy.
Bản Trung Thành, xã Kim Bon, huyện Phù Yên, Sơn La – quê hương của Sồng Páo Dê (ảnh trên), và dãy trọ công nhân – nơi vợ chồng Dê sinh sống – tại phường Uyên Hưng, TP Tân Uyên, Bình Dương, tháng 10/2024.
“Con ma” nợ
“Áp lực quá”, Dê nói với vợ chỉ sau ít tuần bước chân vào nhà máy.
Cuộc sống mới ở phố thị không giống cả hai mong đợi. Bao thế hệ người Mông ở Trung Thành chưa bao giờ đi làm thuê dưới miền xuôi. Dê cũng không ngoại lệ. Bàn tay từng quen với việc bẻ ngô nay phải chuyển sang đóng tủ, mài đá. Bàn chân từng rảo bước trên đường núi giờ đứng lặng bên máy móc. Sau một thời gian, hai vợ chồng vẫn thấy “làm chưa quen tay, nghe không quen tiếng”.
“Nếu làm như vậy cả năm sao làm được” là suy nghĩ thường trực của Dê giai đoạn đó.
Lần đầu vào vùng đất lạ, sợ bị lừa nên ngoài công xưởng, đa phần Dê “chôn chân” trong bốn bức tường phòng trọ lợp mái tôn, san sát nhau. Đứng dưới đất chỉ có thể nhìn lên trời, không thể tự do phóng mắt ra xung quanh như khi sống trên núi.
Dê bắt đầu nhớ bữa cơm nhà, nhớ món rau cải mèo tự trồng thơm giòn ở bản, không cứng như rau cải dưới xuôi. Cảm giác muốn trở về càng thôi thúc sau những đêm dài thấy vợ khóc vì nhớ con, nhất là khi nhận tin cô con gái lớn va vào xe máy bị ngã lúc sang đường đi học.
“Sợ nó bị nặng, bố mẹ xa không biết làm sao”, Dê kể lại nỗi lo lắng các con không có ai chăm sóc. Hai vợ chồng bảo nhau “không thể làm công ty nữa, phải về”.
Chuyến xuống núi đầu tiên kết thúc sau năm tháng. Bình Dương trở thành ký ức đóng kín, không muốn trở lại của Dê.
Chị Dở gọi về cho các con ở Sơn La sau giờ tan làm tại Bình Dương, tháng 10/2024.
Nhưng cuộc sống ở quê không thay đổi. Chỉ sau vài ngày Tết, số tiền tích lũy vơi dần. Tháng 3, bắt đầu vụ ngô, chỉ còn hai bàn tay trắng, Dê lại phải mượn 20 triệu đồng để mua giống và phân bón, tái diễn vòng luẩn quẩn của nợ nần.
“Mình ăn ít thật nhưng phải trả lãi nhiều. Người ta đòi nợ rất chi là khổ”, Dê nói.
Nợ như “con ma” ám ảnh truyền đời của người Mông ở Trung Thành.Sinh ra từ bản, hơn 20 năm làm cán bộ thôn, Trưởng bản Sồng A Sử (47 tuổi) nhớ lại thời dân bản ai cũng đi vay chủ nợ dưới xuôi. Lãi vay nặng, 1 triệu phải trả tới 500-600 nghìn. Nợ nần cứ chất chồng qua từng mùa vụ thất bát. Bữa ăn thiếu thốn, toàn phải “mượn ăn trước”, đến cơm trắng cũng hiếm hoi, phải thay bằng củ mài, củ sắn.
“Nghĩ đến cái nợ, đêm ngủ giật mình luôn”, ông Sử nhớ lại thời kỳ khó khăn của gia đình.
Dê không muốn quay lại vòng lặp của thế hệ trước, bị bó chặt trong nợ và cái bụng rỗng. Đi công ty là lựa chọn duy nhất.
Tháng 3/2019, lần thứ hai vợ chồng Dê xuống núi.
Căn nhà gỗ được xây từ những năm 90, đã mục, xuống cấp của Dê (ảnh trên). Sồng A Vảng (8 tuổi, ảnh dưới) – con trai Dê, cùng em trai và chị gái hiện sống chung với ông bà, tháng 9/2024.
Cả hai đi khỏi nhà lúc 4h sáng, trốn các con đang say ngủ. Trượt theo con dốc tối om, lởm chởm đá dăm lẫn đất bùn, họ đổi hai chặng ôtô mới tới Bình Dương.
Lần này, vợ chồng chuyển sang xưởng mới, làm trong nhà, có điều hòa, đỡ vất vả hơn trước. Cái tay dần quen với nhà máy. Số tiền dư mỗi tháng đủ để gom góp sắm điện thoại, xe máy đi làm, không còn phải đi bộ nửa tiếng mỗi ngày.
Ở lâu dần, Dê nhận thấy mình hợp với thời tiết miền Nam, nắng ráo, không mưa lạnh và bết bùn như ở quê.
Nhưng khi cuộc sống bắt đầu ổn định, dịch Covid-19 bùng phát vào tháng 10/2021, làm gián đoạn hành trình di cư của họ. Nỗi nhớ gia đình và ám ảnh về cái chết và tương lai bất định thôi thúc họ trở về. Hơn 50% trong số 110.000 lao động di cư của Sơn La đã về bản làng trong giai đoạn này, theo Sở Lao động, Thương binh và Xã hội tỉnh.
Chuyến hồi hương hơn 3 ngày 3 đêm bằng xe máy khiến Dê, Thái và nhiều người khác trong bản quyết tâm “cả đời chắc không xuống lại miền Nam”.
Theo TS Ngô Thị Thanh Hương, chuyên viên nghiên cứu chính sách của Tổ chức CARE tại Việt Nam, một trong những “lực đẩy” khiến người dân tộc thiểu số ly hương là yếu tố kinh tế. Việc làm phi nông nghiệp ngày càng hạn chế, thiếu vốn làm ăn, thiếu đất đai sản xuất buộc họ phải đi tìm sinh kế mới. Những tác động về biến đổi khí hậu cũng khiến điều kiện sản xuất khó khăn hơn trước, thu nhập giảm sút.
“Thông tin việc làm tại các đô thị mở ra cơ hội ‘đổi đời’, nên họ chấp nhận mạo hiểm”, chuyên gia nhận định.
Giấc mơ mới của dân bản
Sau 1,5 năm bôn ba ở đồng bằng, Dê ngỡ ngàng khi trở về bản.Vài nóc nhà bê tông lợp tôn xanh, đỏ đã mọc trên đỉnh núi, thay thế những căn nhà gỗ lợp mái fibro xi măng.
Trưởng bản Sồng A Sử giải thích, đa phần chủ nhân của chúng đều từng xuống Bình Dương hoặc có con đi làm công ty, như con trai ông. Xây nhà kiên cố giờ trở thành mục tiêu phấn đấu mới của những người miền núi di cư.
Vợ chồng Dê không phải ngoại lệ. Họ dồn hết tiền tích góp hai năm bám nhà máy và vay mượn thêm để xây nhà mới. “Bánh quay” nợ nần lần nữa khởi động – số tiền lớn hơn và chu kỳ trả nợ cũng dài hơn.
Số nợ được gán bằng một chuyến xuống núi khác, dự tính lâu hơn.
Căn nhà bê tông mới của vợ chồng Páo Dê ở Sơn La, tháng 9/2024. Nhà đang xây dở thì hết tiền, hai vợ chồng quyết định vào Bình Dương kiếm tiền trả nợ và hoàn thiện ngôi nhà.
Ông Sử nói bản làng đã thay đổi kể từ khi người Mông đi làm công ty. 90% dân bản hiện đủ ăn, không còn cảnh vay gạo như trước. Ý niệm “đi công ty” – trước đây gắn với nghèo khổ – nay đã thay đổi.
“Xưa chỉ ai nghèo mới đi, bây giờ người giàu, người nghèo đi tất. Bản không còn người”, ông Sử nói.
Trong hơn 1.000 nhân khẩu của bản, 21% trong độ tuổi lao động chọn đi làm ăn xa. Huyện Phù Yên cũng là nơi có lượng người di cư lớn nhất Sơn La, chiếm khoảng 30% toàn tỉnh với hơn 22.000 người, theo báo cáo năm 2023 của UBND. Điểm đến chủ yếu là các thủ phủ công nghiệp như Hưng Yên, Hải Dương và Bình Dương.
Người trẻ lũ lượt xuống núi, lứa cũ dẫn theo lứa mới. Có nơi, cán bộ bản cũng đi. Hấp lực của guồng quay công nghiệp khiến những chuyến di cư dài hơn, hiếm ai trở về vào vụ mùa như trước mà chỉ sum họp ngày Tết. Nhiều người ở lại vài năm, tích lũy một khoản đủ lớn – bằng cả mấy mùa ngô – mới trở về.
Trải qua 7 năm làm công nhân, Dê thấy một tương lai hứa hẹn hơn. Anh dần nới rộng vòng tròn người Mông ở đô thị. Xóm trọ của anh có gần 100 phòng, một nửa trong đó cùng huyện, chủ yếu là vợ chồng trẻ. Cuối tuần, họ sum tụ trong một phòng trọ chừng 15 m2, hay bãi đất trống trước nhà. Bia thay bằng rượu ngô, măng ớt từ quê gửi xuống. Trên dây phơi dãy trọ, lẫn trong mớ áo phông, quần ngố, đồng phục công ty là những chiếc váy hoa sặc sỡ.
“Cuộc sống quá là thoải mái, quá là sướng”, Dê cười nói khi ngồi trên bãi đất trống, ngắm nhìn diều lượn bay trên đầu. “Ở đây mình thấy hạnh phúc”.
Theo TS Ngô Thị Thanh Hương, lao động di cư người dân tộc thiểu số thường xây dựng mạng lưới dựa trên các đặc điểm: cùng quê, cùng nhóm dân tộc, cùng chỗ làm. Họ lập nên những “xóm” cùng dân tộc để hỗ trợ nhau, cùng thực hành nghi lễ văn hóa, nói cùng ngôn ngữ.
“Đây cũng là cách để họ duy trì cảm giác an toàn ở vùng đất xa lạ”, bà Hương bình luận.
Khảo sát của CARE nêu, 79,15% lao động dân tộc thiểu số quyết định đi làm ăn xa do có người quen giới thiệu và rủ đi cùng; chỉ 20,9% tự tìm thông tin trên mạng, do công ty về tuyển trực tiếp hoặc cán bộ xã tư vấn, giới thiệu.
Vào ngày nghỉ, phụ nữ Mông rủ nhau thêu váy ở bãi đất trống trước dãy trọ. Vải thêu được họ hàng gửi từ Sơn La vào Bình Dương, tháng 10/2024.
Di cư mở ra tầm nhìn khác không chỉ với người ra đi mà cả gia đình – những người chưa bao giờ rời khỏi đỉnh núi sương mù. Ở nhà, người già, trẻ nhỏ giờ đều biết gọi người đi xa bằng điện thoại thông minh.
Sồng Thị Pàng Nha (12 tuổi), con gái lớn của Dê, mỗi tuần xuống trường bán trú với vài chục nghìn đồng dắt túi. Bữa ăn của dân bản nay có thêm thịt, mèn mén không còn thay cơm.
Vợ chồng Dê đặt mục tiêu ở lại thêm hai năm, trả hết khoản nợ 150 triệu đồng xây nhà và tích lũy vốn để các con đi học. Mỗi lần gọi về, anh đều dặn con đừng vội lấy chồng sớm, cố gắng chăm học, lớn lên nếu không thích học chữ thì đi học nghề, để “cuộc sống sau này vui hơn”.
Dê không muốn con bé đi lại hành trình khắc nghiệt của bố mẹ – lấy nhau ở tuổi 14, 15, làm hùng hục sáng tối trên nương vẫn hai bàn tay trắng, rồi phải ngược xuôi, đắp đổi tuổi xuân nơi nhà máy.
Nhưng Pàng Nha có kế hoạch khác. Đang học lớp 7, con bé bắt đầu nuôi ý định sau này “xuống Bình Dương làm công nhân” như người lớn. Nó không biết Bình Dương ở đâu, cũng không hiểu việc công ty là gì, nhưng thấy đó là con đường để rời khỏi đỉnh núi mưa giăng với sương mù.
Sồng Thị Pàng Nha (12 tuổi), con gái lớn của Dê, phụ ông bà chăn bò sau giờ học tại huyện Phù Yên, Sơn La, tháng 9/2024.
Nội dung: Mây Trinh – Phùng Tiên
Ảnh: Phùng Tiên
***
Trong căn nhà gỗ lọt thỏm sau tán tre bương trên bản Mông (xã biên giới Mường Cai, huyện Sông Mã, Sơn La), thứ tài sản giá trị nhất là chiếc tủ lạnh đã rút ổ cắm, rỗng không. Tường nhà nham nhở những miếng giấy dán xé dở, bên cạnh tấm bằng khen học tập xuất sắc của Cảnh. Mạng nhện giăng đầy bốn góc nhà, bồ hóng đã đóng thành những lớp dày màu đen. Căn nhà không có dấu vết của người lớn.
Cảnh, học sinh lớp 8, thay vai bố, thế chỗ mẹ để chăm bẵm cho hai đứa em – Khánh (5 tuổi) và Dung (3 tuổi). Cậu bé thức dậy từ 5h sáng, chuẩn bị hai bộ quần áo khô cho em gái nhỏ, xếp sách vở cho em trai và đảm bảo chúng được ăn sáng trước khi vào lớp. Kể từ khi bố đi làm xa, Cảnh trở thành trụ cột cho các em và cả chính mình.
Những đứa trẻ như Cảnh, tuổi chưa 18 nhưng không được sống trọn vẹn trong vòng tay bố mẹ do tác động của di cư, được gọi chung là “những đứa trẻ bị bỏ lại”, theo Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF). Chúng phải sống xa bố, mẹ, có khi là cả hai trong ít nhất 6 tháng, và được giao cho người nhà chăm sóc hoặc tự xoay sở.
Thế giới cũng như Việt Nam chưa có thống kê về nhóm trẻ này. Nhưng theo Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2019, Việt Nam hiện có 6,4 triệu người di cư, trong đó gần 65% đã có gia đình, đồng nghĩa với lượng lớn trẻ em bị bỏ lại. Trung du và miền núi phía Bắc – nơi hiện có tỷ suất xuất cư cao thứ hai và phần lớn là đồng bào dân tộc thiểu số – trẻ em vừa phải thích nghi với cuộc sống xa bố mẹ, vừa phải đối diện nguy cơ đứt gãy giáo dục cao hơn.
Trong khi cha mẹ coi di cư là đầu tư cho tương lai, đối với những đứa trẻ như Cảnh, đó lại là mất mát của hiện tại.
Từ ngày vắng bố, Vạ Xuân Cảnh (13 tuổi) bỏ nhiều thú vui như đá bóng hay tắm suối, chỉ quanh quẩn ở nhà, để lo cho các em đang tuổi mẫu giáo.
“Người bố” 13 tuổi
Cảnh xa bố lần đầu lúc chưa đầy 2 tuổi, quen với cuộc sống chỉ có bóng mẹ. Nhìn bạn bè có gia đình trọn vẹn, thi thoảng thằng bé thắc mắc: “Bố cứ đi đâu, sao không ở nhà với mình“.
Năm Cảnh học lớp 2, bố về. Nhưng chưa được nửa năm, bố mẹ bỏ nhau và mẹ bỏ đi, không nói câu chào. Bố đưa mẹ kế về nhà sau đó nửa năm. Từ đây, cậu bắt đầu đánh số các mẹ: mẹ 1 là mẹ đẻ, mẹ 2 là mẹ bố vừa cưới.
Nỗi lo cơm áo lại cuốn bố xa nhà. Lúc đầu là những chuyến đi ngắn ngày, rồi ngày càng dài hơn. Mỗi lần bố về lại thường khởi đầu cho một cuộc xung đột. Giữa năm 2023, mẹ 2 cũng đi mất, vội vã như mẹ 1, để lại những đứa trẻ thiếu thốn cả bố lẫn mẹ.
Cảnh cùng hai em trên đường về nhà. Nhiều hôm đường dốc, mưa nhão nhoẹt, lại đi qua đập tràn, Cảnh phải cõng em gái vì sợ cô bé ngã.
Sau mỗi lần chia ly, hành trình di cư của bố Cảnh lại xa và lâu hơn. Tháng 11/2023, bố đi làm nhà máy ở Hưng Yên, gửi ba đứa con cho bà nội và chú ở gần đó.
Hồi bố mới đi, nhà mấy lần bị kẻ trộm lẻn vào lấy đi cả gạo và con lợn tiết kiệm mà Cảnh đã nhịn ăn sáng để dành tiền cuối năm mua quần áo. “Sợ nhất là trộm”, nhưng Cảnh phải tìm cách xoay sở. Cậu đưa gạo xuống gửi nhà chú, tự chia ca nửa tuần sống với chú, nửa còn lại ở nhà để bảo vệ tài sản.
Bố ít về, thường gửi tiền chú vào giữa tháng để lo liệu cho ba đứa, lúc 500 nghìn, khi 2-3 triệu. Bà nội đi bán thuốc dưới huyện, thường chỉ về vào cuối tuần. Còn chú cũng bận rộn với công việc phụ bán quán tạp hóa nên phần lớn những đứa trẻ tự chăm nhau.
Những ngày không ăn ở nhà chú, Cảnh thường tự nấu cơm trắng, ba anh em ăn với nước lã hoặc mì tôm. Trong ảnh là nồi cơm nấu từ sáng sớm, ba anh em ăn dở trong một ngày vắng chú, tháng 9/2024.
Cảnh nhiều lần phải hy sinh những buổi học, đặc biệt vào thứ 7, để ở nhà trông em vì trường mầm non nghỉ học. Cậu bé 13 tuổi giải thích không dám để hai em ở nhà một mình bởi mấy lần cậu vừa rời mắt, hai đứa nhỏ đã rủ nhau đi tắm suối.
“Con sợ các em chẳng may bị nước cuốn trôi, không ai giúp”, Cảnh nói.
Cô giáo chủ nhiệm Phạm Thị Kim Tuyến và ban giám hiệu trường PTDT bán trú THCS Mường Cai nhiều lần tự bỏ chi phí, hoặc kêu gọi nhà hảo tâm hỗ trợ thực phẩm, quần áo giúp ba anh em. Bạn cùng lớp thỉnh thoảng góp mỗi người 2 nghìn, 5 nghìn chia sẻ với Cảnh. Dù vậy, đây chỉ là những hỗ trợ tạm thời, ngắt quãng.
Cô Tuyến bắt đầu nhận thấy những dấu hiệu bất ổn của cậu học trò khi mỗi lần nhắc đến gia đình, Cảnh liền gục mặt xuống bàn, òa khóc.
Nghiên cứu về Tác động xã hội của di cư lao động đến người ở lại năm 2022 của Viện Khoa học Lao động và Xã hội cho thấy, 57,8% trẻ cảm thấy buồn, lo lắng vì nhớ bố mẹ, 31,4% vui sướng hơn khi bố mẹ ở nhà. Không chỉ khó khăn hơn trong duy trì việc học, những đứa trẻ bị bỏ lại đối diện nhiều vấn đề tâm lý.
Những cuộc di cư của người lớn vốn đã khiến con trẻ bơ vơ. Đổ vỡ hậu di cư lại càng khoét sâu vết thương lòng. Người lớn mải miết chạy theo cuộc đua tìm sinh kế, còn những đứa trẻ tự xoay xở trong những ngôi nhà trống, cố không “đánh rơi” con chữ.
Gia đình “vỡ đôi”
4 tuổi, Thào Thị Hoa Anh lần đầu cảm nhận thế nào là “bị bỏ lại”, khi bố mẹ đưa em trai xuống Quảng Ninh làm việc, để cô bé ở lại với ông bà nội.
Chị Sồng Thị Cang, 25 tuổi, nhớ mãi câu hỏi thổn thức của con gái khi đó: “Sao bố mẹ thương út mà không thương con, không đưa con đi cùng”. Câu hỏi ấy đã để lại vết hằn trong lòng người mẹ và cả đứa trẻ, nay đã lên 11.
Năm 2018, vợ chồng Cang rời bản xuống miền xuôi làm công nhân khi cuộc sống quê nhà quá khốn khó. Từ đây, gia đình nhỏ bắt đầu bị chia cắt. Chuỗi ngày tăng ca tới tối mịt vô tình kéo Cang dần xa cách con gái. Nhiều lần mẹ gọi về, Hoa Anh chỉ im lặng, đáp lại bằng những cái gật lắc.
Thời gian đầu, hễ nhìn ảnh con gái, Cang lại khóc. “Hai tay làm nhưng cái đầu suy nghĩ đến con”, Cang kể. Nhiều lần, chị toan giục chồng quay về, nhưng mức lương công nhân 6 triệu đồng mỗi tháng – bằng cả gia đình làm 3 tháng khi ở quê – đã níu chân họ với phố thị.
Sau Covid-19, Quảng Ninh hết việc, hai vợ chồng di cư tiếp xuống Bắc Giang và Hưng Yên. Hoa Anh cũng bắt đầu thích nghi với sự chia xa. Cô bé thôi hỏi sao bố mẹ không thương con, và học cách biểu lộ tình cảm qua những cuộc gọi đường dài.
“Con nhớ mẹ, mẹ về với con”, cô bé thường xuyên thủ thỉ với mẹ. Mỗi lần nghe vậy, Cang lại thấy đau lòng.
“Mình rất buồn, không nói được câu nào. Mình nhớ con, muốn ở cạnh con, nhưng không biết làm sao, chỉ biết khóc thôi”, chị kể.
Mỗi chủ nhật, Hoa Anh (áo nâu) cùng các bạn đi bộ 10 km đến trường để học nội trú tại trường, đến cuối tuần lại về nhà, tháng 9/2024.
Cảm giác thiếu thốn tình thương của Hoa Anh càng nặng nề hơn khi bố mẹ chia tay. Tháng 11/2023, sau khi kết thúc cuộc hôn nhân 10 năm, Cang dắt theo con gái lớn về nhà ngoại – cách nơi ở cũ hơn 45 km, hai con trai ở lại cùng bố.
Gia đình chính thức “vỡ” đôi.
Từ ngày hai mẹ con chuyển đi, cuộc gọi của bố cũng thưa dần. Hoa Anh thường hỏi bà ngoại: “Tại sao bố không điện về”. Không ít buổi chiều, cô bé đứng nhìn về hướng nhà cũ – nơi có bố và hai em, oà khóc.
Cuộc sống mới của Hoa Anh và mẹ không dễ dàng. Cô bé phải chuyển trường khi đang học dở lớp 4, nơm nớp lo không có bạn bè, khó theo kịp chương trình học. “Bao giờ con mới quen thầy cô và các bạn ở đây. Con sợ lắm”, Hoa Anh nhiều lần hỏi mẹ. Nhà cách trường 10 km nên cô bé ở bán trú, chỉ về nhà vào cuối tuần. Mỗi sáng đầu tuần, Hoa Anh lại níu tay đòi mẹ, không muốn rời đi.
Ba tháng tới trường mới, trong khi Hoa Anh vẫn xoay xở thích nghi với sự thay đổi, thì mẹ một lần nữa quyết định đi làm xa. “Mình không đi thì ai kiếm tiền nuôi con”, chị Cang giãi bày khi chọn di cư đến đầu kia đất nước.
Trước khi mẹ rời bản, Hoa Anh gom góp tiền ăn sáng, mua tặng mẹ một chiếc vòng cổ và nhẫn, giao hẹn “nếu mẹ không đeo, con không học đâu”. Lần nào gọi mẹ, con bé cũng nơm nớp lo mẹ có hạnh phúc mới.
“Mẹ đi lấy chồng thì sau này con sẽ gọi người ta như thế nào”, “Phải xem chú đó có thương được con không, con xem được thì mới cho mẹ lấy” là những câu hỏi thường trực của Hoa Anh với mẹ.
Đường đi học của Hoa Anh cùng các bạn để đến trường phải đi qua nhiều vách núi, điểm nguy cơ sạt lở, đặc biệt nguy hiểm khi trời mưa, tháng 9/2024.
“Ly hôn như trở thành ‘lời nguyền’ với những đôi vợ chồng trẻ di cư”, TS Ngô Thị Thanh Hương, chuyên viên nghiên cứu chính sách của Tổ chức CARE tại Việt Nam, nhận định.
Bà chia sẻ ở một số địa phương Tây Bắc từng đến khảo sát như Hà Giang, Hòa Bình, Lai Châu, Sơn La… đại diện chính quyền đều ghi nhận số vụ ly hôn của người dân tộc thiểu số tăng vọt sau khi đi làm xa về. Phó chủ tịch xã Bản Bo, huyên Tam Đường, Lai Châu từng ước lượng, cứ 3 gia đình có vợ hoặc chồng đi làm ăn xa thì một đôi ly hôn, có khi chỉ sau vài tháng di cư.
Kết quả khảo sát về lao động nữ di cư tại các khu công nghiệp, chế xuất do Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam công bố năm 2023 cũng cho thấy, tỷ lệ ly hôn ở lao động nữ di cư là 10%, cao gấp gần 5 lần so với tỷ lệ 2,1% ở nữ giới nói chung (theo Tổng điều tra dân số và Nhà ở năm 2019).
Với chị Cang, cứ nghĩ đến con, lúc nào cũng thấy có lỗi. Từ khi Hoa Anh học mẫu giáo đến giờ, chị gần như vắng mặt trong các buổi họp phụ huynh, chỉ cập nhật tình hình qua điện thoại với giáo viên. Ngay cả khi con ốm, chị cũng phải nhờ cậy thầy giáo.
Người mẹ trẻ nhiều lần muốn đưa con theo, nhưng sợ không lo nổi.
Mái trường – điểm tựa cuối cùng
“Để con ở nhà hay đưa con theo là bài toán tiến thoái lưỡng nan với hầu hết bố mẹ khi quyết định di cư. Cả cha mẹ và con cái đều thiệt thòi”, TS Đoàn Kim Thắng, chuyên gia An sinh và Công tác xã hội, Viện Xã hội học, nhận định.
Ông phân tích, khi để trẻ ở lại quê nhà, cha mẹ không được gần gũi, chăm sóc, còn những đứa trẻ bị bỏ lại sẽ lớn lên trong không khí thiếu tình thương, ảnh hưởng đến quá trình hình thành nhân cách.
Trẻ em tại bản Trung Thành, xã Kim Bon, huyện Phù Yên, tỉnh Sơn La sống cùng ông bà trong lúc bố mẹ đi làm ăn xa. Đây là huyện có tỷ lệ lao động di cư nhiều nhất tỉnh, tháng 9/2024.
Theo ông, đa số gia đình chọn để con ở lại vì chi phí chăm sóc trẻ ở đồng bằng quá cao so với miền núi, trong khi đồng lương công nhân eo hẹp. Ngoài ra, trước đây, trẻ không có hộ khẩu, không thể nhập học trường công, còn chi phí trường tư lại quá lớn. Từ năm 2023, quản lý về hộ khẩu đã bị bãi bỏ, chuyển sang mã định danh cá nhân, nhưng bản chất vẫn căn cứ theo địa bàn cư trú để phân tuyến học.
“Thực tiễn đến giờ vẫn không công bằng vì còn ưu tiên cho trẻ thường trú”, ông nói.
Ông dẫn chứng khảo sát gần đây của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam với 891 lao động di cư nữ hồi tháng 8/2023, 46% cho biết thu nhập không đủ trang trải; 14,5% khó khăn trong xin học cho con tại nơi cư trú do không có hộ khẩu; và 14,6% không có thời gian chăm sóc con cái.
TS Thắng phân tích, không có người lớn quan tâm, các em rất dễ bỏ học. Theo số liệu điều tra mới nhất của CARE năm 2020, 15% người di cư phải trở về vì không xin được học cho con. Trẻ em học nội trú cũng phải đối mặt nhiều vấn đề khác như dễ bị lạm dụng hoặc lôi kéo vào các tệ nạn…
Cảnh tranh thủ ôn bài cho cuộc thi học sinh giỏi môn Lịch sử trong lúc hai em vui chơi ở nhà chú.
Theo ông Phạm Văn Liêm, Hiệu trưởng trường Tiểu học & THCS Kim Bon (Phù Yên, Sơn La) – nơi Hoa Anh theo học, thầy cô đã quen với cảnh được phụ huynh phó thác chuyện học hành, đôi khi cả sinh hoạt của con cái. Trong hơn 1.500 học sinh tại đây, 60% có bố mẹ đi làm ăn xa. Nhiều em không nằm trong diện ở bán trú nên phải đi về trong ngày. Quãng đường xa, gập ghềnh, trong khi người thân không thể đưa đón khiến nhiều trẻ không đến lớp đều đặn, nguy cơ nghỉ học.
“Thầy cô cố gắng giúp đỡ, san sẻ song khó có thể cưu mang hết”, ông Liêm nói.
Gần 10 năm bám bản “gieo chữ”, thầy Lường Văn Sang (Tiểu học & THCS Kim Bon) nhiều lúc làm thay công việc của bố mẹ, chăm lo cho học sinh cả lúc khoẻ mạnh lẫn khi ốm đau. Thầy có một cuốn sổ ghi chép riêng những khoản chi tiêu cho học trò, như ứng tiền mua đồ dùng học tập, thuốc, hay đi khám bệnh. Cuối kỳ, phụ huynh cứ theo sổ đó hoàn lại tiền cho thầy.
“Khó khăn lớn nhất là duy trì tính chuyên cần của các em”, thầy Sang nói. Nếu học sinh nghỉ học, thầy cô vừa báo với bố mẹ ở xa, vừa lội suối, băng rừng vào nhà để thuyết phục các con đến lớp.
Là điểm tựa cuối cùng cho những đứa trẻ bị bỏ lại, nhưng nhà trường cũng khó chu toàn khi phải đối mặt nhiều khó khăn, đặc biệt về cơ sở vật chất.
Trường Kim Bon hiện có 9 điểm trường lẻ tại các bản và một điểm chính ở trung tâm xã. Từ năm 2018, Bộ Giáo dục và Đào tạo chủ trương sáp nhập điểm trường lẻ để tập trung học sinh về trung tâm, nhằm nâng chất lượng giáo dục. Hiện, học sinh từ lớp 3 bắt buộc học ở điểm trường trung tâm và chỉ về nhà vào cuối tuần.
Phòng bán trú của trường Tiểu học & THCS Kim Bon (xã Kim Bon, Sơn La) cho học sinh ở xa luôn trong tình trạng quá tải vì quá đông học sinh.
Lượng học sinh tăng đột biến, trường chỉ đáp ứng chỗ ở cho gần 500 trên tổng số hơn 800 em đủ điều kiện, và phải thuê 7 nhà trọ bên ngoài cho học sinh ở tạm. Dãy nhà bán trú cấp 4 của trường hiện có 13 phòng, nằm trên dốc, có phòng xây cách đây gần 25 năm. Phòng nào cũng ken đặc người ở, đông nhất gần 100 em.
Khối phòng nữ, 20 em chia nhau 20 chiếc giường tầng kê san sát trong không gian tầm 50 m2. Ánh sáng từ bóng điện huỳnh quang không đủ hắt xuống giường tầng dưới. Hai chiếc quạt trần đã ngả màu là công cụ làm mát duy nhất của tụi nhỏ vào những ngày oi bức.
Ông Nguyễn Đức Hải, Phó phòng giáo dục huyện Phù Yên, cho biết đây là thực trạng chung của các cơ sở giáo dục tại địa phương. Ngân sách khó khăn, địa phương phải huy động thêm nguồn lực xã hội để kiên cố hoá các điểm trường, nhưng cũng chỉ hỗ trợ phần nào.
Dù học sinh ở nhà hay học nội trú, gánh nặng chăm sóc những đứa trẻ ở lại đều đặt lên vai thầy cô giáo. TS Nghiêm Thị Thuỷ, chuyên gia 20 năm nghiên cứu xã hội học tại Trung du và Miền núi phía Bắc chia sẻ, ông bà – những người thường được giao chăm sóc trẻ – hầu hết không biết tiếng Kinh và không hiểu hết nhu cầu của trẻ. Những người thân khác thì bận rộn với cuộc sống riêng.
Bà Thuỷ kể nhiều thầy cô giáo vùng cao phải dạy học sinh từ cách đánh răng, thay quần áo, thậm chí hướng dẫn, giải thích cho các em gái khi bước vào tuổi dậy thì. Đến cấp hai, vấn đề giáo dục giới tính còn phức tạp hơn. Không có cha mẹ bên cạnh, các em cũng dễ chán nản và bỏ học.
Thào Thị Hoa Anh (11 tuổi, trên) trên đường đi học, và Vạ Xuân Cảnh (13 tuổi) trong giờ học Văn tại lớp, tháng 9/2024. Cả Hoa Anh và Cảnh đều rất thích đi học, được thầy cô đánh giá chăm chỉ, ham học.
Dù những đứa trẻ ở lại đối mặt nhiều khó khăn, di cư cũng để lại những tác động tích cực.
TS Nghiêm Thị Thuỷ cho biết nhiều gia đình di cư có kinh tế tốt hơn, có thể đầu tư nhiều hơn vào giáo dục cho con cái. Nhận thức của bố mẹ cũng thay đổi, không còn muốn con kết hôn sớm như truyền thống của nhiều dân tộc.
“Việc di cư mở ra không gian sống mới cho bố mẹ, tác động không ít đến thế giới quan của con. Chúng có thể ước mơ nhiều hơn so với bố mẹ trước đây”, bà nói.
Cảnh và Hoa Anh đều có chung ước mơ mai này lớn lên làm công an. Cảnh dự tính học xong lớp 9 sẽ thi xuống trường cấp 3 ở Sốp Cộp, cách nhà 70 km. Còn Hoa Anh chưa rõ con đường đi của mình, nhưng em quyết tâm chăm lo cho mẹ. Mỗi lần gọi cho mẹ, cô bé đều cẩn thận dặn: “Mẹ cố gắng kiếm tiền cho con đi học, sau này lớn lên con sẽ nuôi mẹ“.
Sồng Thị Cang hiểu nguyện ước của con. Dù do dự “một mình không biết lo được cho con như thế nào”, chị vẫn nuôi hy vọng Hoa Anh sẽ tiếp tục được đi học, để viết tiếp tương lai mà chị đã bỏ dở ở tuổi 15.
Cảnh đón hai em đi học về một ngày cuối tháng 9/2024.
Nội dung: Mây Trinh – Phùng Tiên
Ảnh: Phùng Tiên
* Việc sử dụng hình ảnh các em nhỏ trong bài đã được sự đồng ý của các em và gia đình
| Tiếp thêm động lực cho trẻ em ở vùng cao có cơ hội cải thiện cuộc sống, Quỹ Hy vọng – báo VnExpress tiếp tục nhận đóng góp trong chương trình Ánh sáng học đường. Mỗi sự chung tay của quý độc giả là thêm một tia sáng gửi thế hệ tương lai. Quý độc giả có thể xem thông tin về chương trình tại đây. |
***
Năm 2017, Súa theo bố mẹ từ Sơn La vào Bình Dương mưu sinh. Bố mẹ cậu – anh Sồng A Chua (29 tuổi) và chị Giàng Thị Xông (30 tuổi) – là công nhân tại TP Tân Uyên. Họ thường làm việc từ sáng sớm đến tối muộn, khó có thời gian chăm sóc con. Nhà trẻ tư thục – khái niệm mới với phụ huynh người Mông – trở thành lựa chọn phù hợp nhất khi đó. Nhưng với Súa, mọi thứ đều xa lạ.
“Con không muốn đi học nữa”, Súa khóc, nằng nặc đòi mẹ cho về nhà sau hai tháng đi nhà trẻ. Súa chưa từng học tiếng Kinh. Trên lớp, thầy cô không ai nói tiếng Mông. Rào cản ngôn ngữ khiến Súa lạc lõng, không thể hòa nhập.
Cùng lúc, kinh tế gia đình ngày càng khó khăn. Tổng lương tháng của hai vợ chồng chỉ hơn 10 triệu, vừa phải trang trải chi phí sinh hoạt, vừa gửi về quê cho con trai lớn Sồng A Thái (14 tuổi) và trả món nợ 20 triệu đồng.
“Mình không đóng nổi tiền trọ, tiền đâu cho nó đi học tiếp”, anh Chua kể lại cuộc bàn thảo với vợ ngày đó.
Họ quyết định dùng phép thử “để con ở nhà vài hôm”. Vợ chồng anh Chua mua cho con chiếc điện thoại thông minh, nấu sẵn cơm rồi đi làm. Từ đó, Súa không còn khóc, ngoan ngoãn chờ bố mẹ tan ca. Chị Xông kết luận: “Để con ở nhà tốt hơn, còn đỡ tốn tiền”.
Trách nhiệm trông nom Súa được chuyển từ trường lớp sang những bà mẹ công nhân trong dãy trọ đang nghỉ thai sản. Cậu bé Súa bị đẩy vào “cuộc du hành” ở thế giới mới mà chưa được chuẩn bị bất kỳ hành trang nào.
“Đánh rơi” con chữ
Năm 2018, ở quê nhà, trận lũ bất ngờ từ vách đá cuốn trôi bà nội của Súa trên đường lên nương. Anh trai Súa – Sồng A Thái – may mắn thoát chết, bất lực nhìn bà bị con lũ cuốn đi. Cả gia đình Súa tức tốc bay về trong đêm. Chuyến đoàn tụ đầu tiên kể từ khi vợ chồng Chua xuống Bình Dương lại trở thành cuộc ly biệt.
Một tháng sau khi mẹ mất, vợ chồng Chua trở lại công ty, Thái và Súa ở lại với ông nội. Nhưng ông lớn tuổi, việc bếp núc không thạo như ngày bà còn sống nên hai anh em lúc đói, lúc no. Hơn nữa, ở nhà mưa lũ thường xuyên, nỗi sợ mất con thúc đẩy Chua đưa ra quyết định khác: đón hai con vào ở cùng.
“Ở đây mình ăn cái gì con ăn cái nấy, vẫn tốt hơn ở quê, không sợ nước to”, Chua giải thích.
Thái và Súa bắt đầu cuộc sống trong căn phòng trọ hơn 12 m². Giống như Súa, Thái cũng không đến trường. Hai anh em quanh quẩn trong khu trọ, cô lập với thế giới bên ngoài, dành phần lớn thời gian chơi game, xem video và nghe những bản nhạc Mông trên điện thoại.
Năm Súa 11 tuổi, những đứa trẻ cùng lứa đã đi hết chặng đường tiểu học, cậu vẫn lạ lẫm tiếng nói và chữ viết phổ thông. Rào cản ngôn ngữ khiến Súa chỉ quanh quẩn chơi cùng đám con nít đồng hương đang bập bẹ nói.
Năm 2020, dịch Covid-19 bùng phát, lần nữa tách đôi gia đình. Chua bám trụ nhà máy, vợ và hai con quay ngược về Sơn La. Tại quê nhà, con đường đi học của Thái được nối lại, còn Súa vẫn ở nhà vì không còn theo kịp bạn bè cùng lứa vốn đã biết đọc, biết viết.
Giữa năm 2022, hết dịch, mẹ cậu lần nữa xuống núi, đưa hai con vào lại Bình Dương với dự định “ở vài tháng tới lúc học sẽ về”. Nhưng mấy tháng đó kéo dài thành hai năm.
Hai anh em Sồng A Thái (14 tuổi, bên phải) và Sồng A Súa (11 tuổi) tự chơi ở nhà trọ khi bố mẹ đi làm, tháng 10/2024.
A Súa không phải ngoại lệ. Nhiều đứa trẻ Mông nhập cư ở cùng khu trọ, từ 3-15 tuổi, cũng được bố mẹ cho ở nhà một mình, hoặc đứa lớn chăm đứa nhỏ. Đến trường là điều xa xỉ.
Theo Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2019, trẻ em di cư ngoại tỉnh là nhóm thiệt thòi nhất trong tiếp cận giáo dục ở tất cả các cấp. Chỉ có 55,7% trẻ em di cư trong độ tuổi 11-18 được đi học, trong khi tỷ lệ này ở trẻ không di cư là 83,9%.
Bà Kim Ngọc Thế Ngân, Phó chủ tịch UBND phường Uyên Hưng (TP Tân Uyên, Bình Dương) cho biết, trẻ em thường đến ở cùng bố mẹ vào dịp hè và về quê khi bắt đầu năm học. Nhóm ở lại sẽ được địa phương vận động, triển khai chính sách hỗ trợ, cũng như linh hoạt trong thủ tục cư trú để tiếp cận giáo dục, đặc biệt với trẻ dân tộc thiểu số.
Tuy nhiên, nhiều em vẫn không đến trường vì rào cản kinh tế, nhu cầu học tập của cá nhân và gia đình. Bà Ngân đưa ra ví dụ, gia đình lao động di cư thường gửi con tại trường tư thục để phù hợp với lịch tăng ca của công nhân, nhưng sau đó rơi vào khó khăn tài chính. Một số trẻ dừng việc học khi biết đọc, viết cơ bản, không muốn học lên cao.
Khu trọ tại TP Tân Uyên, Bình Dương, trở thành “bản làng” mới của hai anh em Thái, Súa.
“Cứu chữ” cho trẻ di cư
Thầy Sồng A Chiến, giáo viên tại trường Tiểu học và THCS Kim Bon, đã dành 9 năm kiên trì “cứu chữ” cho những đứa trẻ bị gián đoạn việc học.
Mỗi mùa khai giảng, thầy lại thấy lớp vắng đi 1-2 học sinh, đã theo bố mẹ vào các khu công nghiệp và không quay về bản. Lo lắng các em “đánh rơi” con chữ, thầy Chiến tìm đủ cách để thuyết phục gia đình đưa con trở lại trường.
Ngày nghỉ, thầy cùng trưởng bản tới tận nhà vận động phụ huynh cho con về lớp. Nhiều lần, thầy gọi điện trực tiếp khuyên bố mẹ đừng để con mất chữ.
“Hôm nay gọi phụ huynh không được, mai mình gọi lại, không bao giờ bỏ cuộc”, thầy Chiến nói. Tới bây giờ, danh bạ của thầy vẫn còn lưu số điện thoại của phụ huynh học sinh các khóa trước.
Là một trong những người Mông đầu tiên ở Kim Bon tốt nghiệp cấp 3, sau đó là đại học và trở về quê, thầy Chiến hiểu rõ giá trị của giáo dục. Thầy thường lấy bản thân làm dẫn chứng trong những dịp đi chiêu sinh, nhưng không phải lúc nào cũng thành công.
Trong số các học sinh quay về sau khi gián đoạn việc học, có em đang học tiểu học rồi bỏ giữa chừng. Khi các em trở lại, thầy Chiến và đồng nghiệp phải ôn tập cấp tốc để giúp học trò nhanh chóng bắt kịp chương trình.
Sợ học sinh ngại ngùng, rụt rè khi lâu ngày không đến lớp, thầy thường đến tận nhà đón các em mỗi sáng sớm, và tranh thủ thời gian đầu giờ để củng cố kiến thức. Với những em sáng dạ, đủ điều kiện lên lớp, thầy còn hỗ trợ hoàn thiện thủ tục nhập học vì bố mẹ đi làm xa, ông bà không biết cách xử lý giấy tờ.
Dù thầy cô nỗ lực, con đường đi học của lũ trẻ trường Tiểu học và THCS Kim Bon vẫn khúc khuỷu với nhiều lối rẽ, chỉ 30% học tiếp lên cấp 3.
“Chỉ cần tụi nhỏ nuôi ý định theo học đường dài đã là một thành công khó diễn tả bằng lời”, thầy Chiến tâm sự.
Không đi học, nhiều đứa trẻ nhập cư tại dãy trọ phường Uyên Hưng thường ở nhà chơi điện thoại, hoặc rủ nhau tắm suối.
TS Đoàn Kim Thắng, nguyên Trưởng phòng An sinh xã hội và Công tác xã hội, Viện Xã hội học nhận xét, việc gia đình di cư “tiếp tục cho con đi học ở đô thị lớn là cả một thách thức”.
Theo ông, có ít nhất hai yếu tố chi phối khả năng đi học tại đô thị của trẻ em là số lượng trường lớp và điều kiện kinh tế gia đình.
Thực tế cơ sở hạ tầng giáo dục tại nhiều địa phương không đủ đáp ứng nhu cầu, đặc biệt là bậc mầm non, nơi mà chỉ có 45% trẻ em con công nhân di cư có cơ hội học tập.
Như thực tế ở phường Uyên Hưng, nơi có hơn 100 doanh nghiệp và 35.000 người tạm trú, con số học sinh mỗi lớp thường vượt quá quy định của ngành giáo dục. Ông Nguyễn Thanh Lâm, Chủ tịch UBND phường Uyên Hưng, dẫn chứng một lớp học theo chuẩn chỉ có tối đa 35 học sinh, nhưng ở đây có thể lên đến 40-42 em. Khi các trường quá tải, phường phải điều tiết học sinh sang các khu vực lân cận.
TS Thắng phân tích thêm, áp lực về trường lớp và quy định ưu tiên trẻ thường trú càng khiến con em lao động di cư khó có cơ hội học tập trong hệ thống giáo dục công lập. Phụ huynh buộc phải gửi con vào các cơ sở mầm non tư thục với học phí gấp 4-5 lần so với trường công. Nhiều gia đình thu nhập thấp không kham nổi chi phí này, nên cho con nghỉ học hoặc gửi con về quê.
“Khi trẻ em không thể tiếp cận được hệ thống giáo dục phù hợp, chúng dễ bị bỏ lại phía sau, và con đường học vấn càng thêm gập ghềnh”, ông Thắng nói. “Đó là một trong những cái giá phải trả của di cư để tìm cơ hội kinh tế tốt hơn”.
Công bằng cho trẻ di cư
GS.TS Đặng Nguyên Anh, nguyên Viện trưởng Viện Xã hội học, nhận định Việt Nam vẫn chưa có chính sách riêng cho người di cư, dù đây là lực lượng đóng góp lớn cho sự phát triển ở nhiều địa phương. Ông cho biết, qua nhiều nghiên cứu từ năm 1990 đến nay, mặt trái của di cư không những không được giải quyết mà còn trầm trọng hơn, trở thành vấn đề cấu trúc như an sinh xã hội.
“Nhiều chính sách cuối cùng vẫn phân biệt người thường trú và tạm trú. Nếu không được công nhận, người di cư sẽ không được bảo vệ bằng an sinh xã hội, việc làm. Hệ quả là nhóm này càng khó ổn định, hoà nhập”, ông nói.
Đồng quan điểm, TS Phan Văn Hùng, nguyên Thứ trưởng, Phó Chủ nhiệm Uỷ ban Dân tộc, cho rằngngười di cư đang bị đối xử “không công bằng”. Chính sách hiện nay vẫn còn nhiều rào cản hạn chế họ tiếp cận các dịch vụ an sinh xã hội, nhà ở, giáo dục.
“Đó là sự bất công”, ông nói, nhấn mạnh rằng người di cư đang giải quyết phần lớn các vấn đề về lao động và việc làm tại đô thị.
Chuyên gia cho rằng cần có cách nhìn nhận công bằng về chính sách. Doanh nghiệp nên hỗ trợ lao động di cư không chỉ nhu cầu cơ bản như ăn, mặc, ở, mà cả tương lai của con cái họ.
Một gia đình người Mông ở Sơn La di cư vào phường Uyên Hưng, thành phố Tân Uyên, Bình Dương, tháng 10/2024.
Theo TS Đoàn Kim Thắng, để đảm bảo tương lai của trẻ di cư phải hội tụ được cả yếu tố cần về chính sách, và đủ về tầm nhìn của phụ huynh. Trong đó, đòi hỏi người lao động di cư phải có công việc ổn định, với thu nhập đủ trang trải cuộc sống và đảm bảo việc học hành của con cái.
Mặt khác, địa phương cần có chính sách hỗ trợ con em lao động di cư, đặc biệt là trẻ dân tộc thiểu số, dễ dàng tiếp cận với giáo dục như mở lớp học phổ cập để trẻ làm quen với môi trường mới.
TS Đỗ Thị Ngọc Quyên, chuyên gia nghiên cứu giáo dục độc lập, nguyên Giám đốc Viện Đảm bảo Chất lượng Giáo dục (Đại học Quốc gia Hà Nội) cho rằng, rào cản ngôn ngữ là thách thức lớn nhất với trẻ dân tộc thiểu số, dù ở nông thôn hay thành thị. Các em cùng lúc phải học ba ngôn ngữ: tiếng Kinh, tiếng Anh, và tiếng của dân tộc mình.
“Ngay cả việc học ở bản làng đã cần phải hỗ trợ rất nhiều, chưa nói đến di cư. Chuyện nhóm này bỏ học ở đô thị là điều dễ hiểu”, bà Quyên nói.
Để xóa bỏ khoảng cách giáo dục với trẻ di cư, TS Quyên cho rằng cần sự phối hợp liên tỉnh. Cán bộ công tác xã hội tại địa phương cần chủ động nắm rõ số lượng trẻ di cư đến các tỉnh thành, kịp thời phối hợp với chính quyền sở tại để hỗ trợ các em tiếp cận giáo dục.
Sồng A Thái (áo xanh) đá banh cùng những đứa trẻ nhập cư chung dãy trọ, tháng 9/2024.
Những ngày cuối tháng 10/2024, căn phòng trọ 12 m2 ở Bình Dương chỉ còn mỗi anh Chua. Sau một cuộc cãi vã to, chị Xông dắt Súa và Thái về Sơn La trong đêm. Lần này, chị quyết định để con ở hẳn quê để Súa bắt đầu học lớp 1, và Thái cũng được tiếp tục đến trường.
“Phải cho nó đi học chứ”, người mẹ nói, nhận ra rằng dù các con sống xa bố mẹ, “biết con chữ vẫn tốt hơn”. Sau khi lo xong chuyện trường lớp cho hai con, chị trở lại Bình Dương, chấp nhận bỏ lại hai đứa trẻ nơi bản làng.
Súa vui đùa cùng một em gái người Mông khi còn ở khu trọ tại Bình Dương, tháng 9/2024.
Nội dung: Phùng Tiên – Mây Trinh
Ảnh: Phùng Tiên
* Việc sử dụng hình ảnh các em nhỏ trong bài đã được sự đồng ý của các em và gia đình
| Tiếp thêm động lực cho trẻ em ở vùng cao có cơ hội cải thiện cuộc sống, Quỹ Hy vọng – báo VnExpress tiếp tục nhận đóng góp trong chương trình Ánh sáng học đường. Mỗi sự chung tay của quý độc giả là thêm một tia sáng gửi thế hệ tương lai. Quý độc giả có thể xem thông tin về chương trình tại đây. |
CVD 